Pedagogika ilmi va amaliyotida ko‘p zamonlardan beri ta’lim tarbiyadan ustuvor sanalib kelinayotganini bo‘lajak hamkasblar talabalik yillarida o‘zlashtirayotgan bilimlari asnosida payqagan bo‘lishlari kerak

Neki yozdim,
Ko‘nglimni yozdim,
Ko‘ngillarni ko‘nglimga yozdim.
Kel, ko‘nglingni o‘qi ko‘nglimdan,
Neki bo‘lsa ko‘ngildan yozdim.

Muhlisining ko‘nglini o‘qiy bilgan va undagi hislarni tuy-gan shoir ko‘nglidan to‘kilgan bu satrlar zamiridan har qanday she’rxon, jumladan, o‘qituvchi va o‘quvchi ham o‘zining ruhi-yatiga xush yoqadigan nimalarnidir ilg‘aydi. She’rxonda shoir bi-lan o‘zi orasidagi o‘xshashlikdan yoqimli kayfiyat paydo bo‘ladi. Chunki satrlarda ifodalangan rostlar ko‘ngildan chiqqani uchun bevosita ko‘ngilga yetib boradi.

Kompetentli adabiyot o‘qituvchisi she’r mutolaasi asnosida ko‘nglidan kechgan hislarni so‘z yoki savol-topshiriqqa aylan-tira biladi, shu jihatlarga o‘quvchilar e’tiborini qaratib, ularni ko‘ngillaridan kechgan hislarga nom topishga yo‘naltira oladi.

Masalan: «1. Shoirning «Neki yozdim, Ko‘nglimni yozdim» dega-nini siz qanday tushundingiz? 2. Sizningcha, «Ko‘ngilni yozish» nima degani? 3. «Ko‘ngillarni ko‘ngilga yozish»ni qanday tu­

shundingiz? 4. O‘quvchi shoirning ko‘nglidan, o‘z ko‘nglini o‘qiy oldimi? 5. Bu nimalarda ko‘rinadi? 6. Bu olti misrali she’rda asosiy obraz qaysi? 7. Nega shoir olti qatorli she’rda «ko‘ngil» so‘zini olti marta qo‘llagan?» va hk. Ko‘rinadiki, shaklan kichkinagina bo‘lgan bu she’rning mohiyatiga kirish o‘qituvchi va o‘quvchidan

bir qadar ham aqlan, ham ruhan zo‘riqishni taqozo etadi. Badiiy
matnlar ustida shunday ishlash qobiliyatiga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘quvchilarining ma’naviy kamoloti yo‘lida to‘g‘ri ish olib borayot­
gan bo‘ladi.
Shu shoirning «Hech yo‘q» deb atalgan yana bir she’rini olib

ko‘raylik:

Qandayin tushingga kirdim, bilmadim,
Nahot baxt gulining bo‘lsa armoni.
Demak, tushlaringga bejiz kirmadim,


Demak, senga hanuz zorman, armonim.


Sog‘inch so‘qmoqlari… Tikonlar undi,
Bo‘zsuv bo‘ylarida bo‘zlashlar – xayol.
Umrning bu yog‘i bir ohli undir,


Endi unsiz-unsiz izlashlar – xayol.


Qani, u damlarga qaytolsak, qani,
Xato qildim, xato qildim, diloyim.
Bag‘ringni bir umr band etdi g‘anim,


Hech yo‘q tushlaringga kirib turoyin…


Hech yo‘q tushlaringda… ko‘rib turoyin.
She’rni ifodali o‘qib berganidan keyin o‘qituvchi o‘quv­ chilarning e’tiborini tortishni istagan o‘rinlarini savol yoki top-shiriqqa aylantirib, ularga murojaat qiladi: «1. Ma’shuqa ko‘rgan

tushning ta’biri, sizningcha qanday?» Birinchi bandning keyingi ikki misrasida ilgari surilgan holat, odatda, boshqacharoq talqin

qilinadi. Ya’ni, ma’shuqa oshiqni tush ko‘ryaptimi, demak u haq-da o‘ylagan yoki shuurining bir chekkasida u bilan bog‘liq nima-largadir e’tibor qaratgan. Aslida, tushning ilmiy ta’rifi ham shu.

«2. Unda nega she’r qahramonida buning aksi ko‘rinadi: «De-

mak, senga hanuz zorman, armonim» – bu satrlar kimga tegishli: oshiqqami yoki ma’shuqagami?» Oshiq o‘zining ma’shuqa tushiga kirishini o‘zgacha talqin qilyapti. Uning bu tushga bergan ta’biri hamma boshqa oshiqlar ko‘nglidan o‘tishi mumkin bo‘lgan holat-ning aksi. Ya’ni, armonga aylanib bo‘lgan ma’shuqaning tushiga kirish, og‘riqlari unutilmagan qadim muhabbatga intilish faqat oshiqning o‘zigagina daxldor. Bu holatga ma’shuqaning hech qanday aloqasi yo‘q. She’rda ma’shuqa tuyg‘ulari haqida biror-ta ham so‘z ishlatilmagan. «3. Mazkur she’r qahramoni bo‘lgan oshiqning boshqa oshiqlardan farqli jihatlari haqida o‘ylab ko‘ring. Buni, sizningcha, nimalarda ko‘rish mumkin?» Ma’lumki, oshiqlar ma’shuqasini tushida ko‘rishni orzu qiladi va bu tabiiy hol. She’r qahramoni esa boshqa oshiqlarga o‘xshamagani holda hech qan-day armoni yo‘q. Chunki u «baxt guli» – ma’shuqasi bilan uning tushlarida ko‘rishib turadi. Ma’shuqasi o‘z hayotiy tashvishlari bi-lan ovora. U oshiqning tuyg‘ularidan bexabar. Shuning uchun ham oshiq uni «baxt guli», «baxt timsoli» deb biladi. «4. She’rning ikkin-chi bandidagi: «Sog‘inch so‘qmoqlari… Tikonlar undi»ni qanday sharhlash mumkin, sizningcha?». «5. Umrning bu yog‘i bir ohli undir, endi unsiz-unsiz izlashlar – xayol»dan nimalarni angladin-giz? Sizningcha, bu iztiroblar kimga tegishli?». «6.Uchinchi band-ning so‘nggi satri: «Hech yo‘q tushlaringga … kirib turoyin» bilan alohida satrga yozilgan oxirgi misra: «Hech yo‘q tushlaringda … ko‘rib turoyin»ga e’tiboringizni qarating. Har ikki satrning mohi-yatiga kiring. O‘xshash va farqli tomonlarini aniqlang».

Bu satrlar o‘quvchining ko‘ngliga mayin hislar solib, ruhi-yatida inja tuyg‘ular uyg‘otadi. She’rxon ko‘nglida oshiqqa nis-batan hamdardlik paydo bo‘ladi. Agar muallif «tushlarimda ko‘rib turayin» deganda bunday natijaga erisholmagan bo‘lardi. She’r shu ikki satrda amalga oshirilgan fonetik o‘zgarishlar sabab she’rxonni o‘ziga bog‘lab oladi.

Qarashlarni yakunlab shuni aytish mumkinki, o‘quvchilarini shu tariqa ishlashga, badiiy so‘zning mohiyatiga­ kirishga, so‘zni his qilib, undan ta’sirlanishga va tuyganlarini so‘z bilan ifodalab berishga o‘rgata olgan o‘qituvchining o‘zi ham, u tarbiyalayotgan o‘quvchilari ham kompetentli shaxslar sanaladi.

Savol va topshiriqlar:

0. 
   Siz «kompetensiya» va «kompetentlilik» tushunchalarini qanday angladingiz? Uni o‘z so‘zlaringiz bilan tushuntirib berishga harakat qiling.
   
1. 
   Nima deb o‘ylaysiz, «kompetentlilik» bilan «ma’naviy barkamollik» tushunchalari o‘rtasida farq bormi? Bo‘lsa, u, sizningcha, nimalarda ko‘rinadi?
   

0. 
   Shaxs kompetentliligiga xos bo‘lgan «bilim, ko‘nikma, malaka va tajribaga egalik hamda shaxslik sifatlar»ga alohida to‘xtaling: ilm nima-yu bilim nima? «Ko‘nikma» va «malaka» singari tushunchalarni izohlang. «Shaxslik sifatlar» deganda nima-larni tushunasiz?
   
1. 
   Avvalo, «uyg‘otiladigan» va «mahsuldor» imkoniyat nima ekani haqida o‘ylab ko‘ring. «Har qanday mutaxassisga xos bo‘lgan uyg‘otiladigan imkoniyatning mahsuldor imkoniyatga aylanishi»ni izohlashga harakat qiling. Har ikkala imkoniyat ora-sida, sizningcha, qanday farq bor?
   

0. 
   Kompetentlilikning tarmoqlariga diqqat qiling. Ularning qaysi biri sizda qay darajada shakllanganligi haqida o‘ylab ko‘ring, o‘zingizga o‘zingiz baho bering.
   
1. 
   Har qanday mutaxassisga xos bo‘lgan kompetentlilikning tarmoqlarini alohida tahlilga torting. O‘zlashtirganlaringizni tushunchangiz­ doirasida izohlang. Qarashlaringizni misollar bilan asoslang.
   
2. 
   «Neki yozdim»ni o‘zingizcha sharhlashga urinib ko‘ring. Bobolar bitta badiiy matndan yetti xil talqin chiqarganlariga qanoat qilinsa, har bir talaba bittadan o‘z talqinini yaratishi mumkin. Bu bo‘lajak adabiyot o‘qituvchisi kompetentliligining dastlabki bel-gisi bo‘ladi.
   
3. 
   «Hech yo‘q...» she’ri yuzasidan o‘quvchilarga taqdim etil-gan 4, 5, 6-savollarga siz javob berishga urinib ko‘ring. Misralar-ni tahlil qiling. O‘z mulohazalaringizni kursdoshlaringiz bilan bo‘lishing.
   
4. 
   «Abdunabi Boyqo‘ziyevning «Beshnavo»laridagi yetakchi g‘oyalar va ularning talqini» mavzusida insho yozing. Insholarin-gizni bir-biringizga tekshirishga bering. Kamchilik va xatolarini muhokama qiling.
   

0. 
   O‘zingiz she’riy matn yaratishga urinib ko‘ring.
   

MA’RUZA № 5