Pedagogika universiteti tarix fakulteti

1.2. Tarix fanini o’qitishda moddiy manbalarning o’rni.

Arxeologiya tarixining tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy fanlar orasida alohida o’rin tutadi. «Arxeologiya» termini «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan degan ikkita grekcha so’zning birikishidan tashkil topgan. Demak arxeologiya qadimgi bilimlar haqidagi fan degan ma’noni bildiradi. Lekin ilgargi vaqtda arxeologiyani fanning qaysi sohasiga qo’shish to’g’risida bahslar bo’lib, ba’zilar uni qadimgi san’at haqidagi fan, yana boshqa birovlari singan sopol idishlarni o’rganuvchi fan degan fikrlarni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix fanining xizmatkori bo’lgan ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Tarix va arxeologiya aslida o’zaro chambarchas bog’liq, bir-birini to’ldiruvchi yagona fanning ikkita sohasidir.

Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib bo’lmas ekan. Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi. Hozir O’rta Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda.
Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga bo’lish mumkin:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari, o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib ularni asosan zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar. 2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, yarog’-aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar, yozuv hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma manbalarni tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy buyumlar va yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar. O’rta Osiyo qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim sharoiti, xilma-xil hsimlik va hayvonot dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi uchun juda qulaydir. Bu hol esa ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini tortmasdan mumkin emas edi. Shu tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh asri makonlari, g’orlari, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari va shaharlarning xarobalari, qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish inshootlarining qoldiqlari, qadimiy mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng tarqalgan.
Arxeologiya qazishmalarida topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan birga har xil yer qazish ishlarida tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida yotmagan moddiy manbalar ham bor. Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan buyumlar va naqshinkor eski binolar va hokazolar ana shunday manbalardir. Arxeologlar bularni ham o’rganadilar. Tosh, metall, sopol va yog’ochdan yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani, tanga pullarni o’rganadigan numizmatika fani, muhrlarni o’rganadigan sfragistika fani, gerblarni o’rganadigan geraldika fani kabi arxeologiyaning bir qancha alohida tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid fan bo’lib qolish bilan birga qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun geologiya, botanika, zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va shu bilan birga o’zi ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi. O’rtas Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu yerga turli kasbdagi kishilar ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi. V. V. Bartold, V. A. Jukovskiy, N. I. Veselovskiy kabi mashhur sharqshunoslar A. P. Kun, V. L. Lyatkin, I. T. Poslovskiy, N. P. Ostroumov va boshqa havaskorlar O’rta Osiyoning arxeologiyasi va tarixini o’rganishda o’zlarining xizmatlarini qo’shdilar. Mahalliy havaskorlarda Akrom Asqarov, M. Mirmuhammedovlarning ishlari ham diqqatga sazovor. 1895- yilda V. Bartoldning bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi havaskorlari to’garagi» tuzilib, uning ustavi tasdiqlanadi. O’rta Osiyo arxeologiyasining rivojlanishida S. P. Tolstov, M. Ye. Masson, M. M. Dyakonov, A. P. Okladnikov, M. M. Gerasimov, Ya. Yu. Yakubovskiy, Ya. F. G’ulomov, V. A. Shishkin, B. A. Litvinskiy va G. A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar o’lkamiz tarixini o’rganishda o’zlarining juda katta hissasini qo’shdilar. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, so’nggi yillar ichida ham arxeologlarning katta gruppasi yetishib chiqdi. A. Asqarov, A. Muhammadjonov, O’. Islomov, I. Albaum, Yu. F. Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullayev, N. Ne’matov, A. Ranov, V. Vinogradov, E. V. Rtveladze, M.Jo’raqulov va boshqalarni aytish mumkin. Hozirgi kunda ham O’rta Osiyo arxeologiyasining o’rganilishi ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet va pedogogika institutlari, ruspublika va viloyat muzeylari qoshidagi kafedralar va bo’limlar shug’ullanmoqda.
Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki enguzoq davom etgan bosqichi paleolit deb ataladi. Arxeologik nuqtai nazardan qadimgi tosh asri uch davrga bo’linadi: paleolit (qadimgi tosh davri - «palayos» - qadimgi «litos» - tosh); odam mil.avval 3-3,5 million yil ilgari paydo bo’lgan. Engqadimgi topilmalar Sharqiy Afrikaning Olduvay darasidan topilgan bo’lib, Olduvay madaniyati deb yuritiladi. Ilk paleolit Ashel davri mil.avval 700-100 yilliklarni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoda ilk paleolit davri yodgorliklari 700-500-100 ming yilliklar davriga oid bo’lib ashel davri deb ataladi.
O’rta paleolit. Bu davr Mustye davri madaniyati deb nomlanadi (mil.avval 100-40 ming yilliklar). So’nggi paleolit. 40-30-12 ming yilliklar ilk paleolit davriga oid makonlar Selung’ur, Uchtut (Buxoro), O’narcha (Qirg’iziston), Qoratog’ (Tojikiston) va boshqa makonlarni keltirish mumkin. Mazkur davr kishilarining qurollari o’zining soddaligi, qo’polligi, turlarining kamligi jihatidan keyingi davrlardan farq qiladi. Odamlari aqliy va jismoniy tomonlardan ham farq qiladi. O’rta paleolit (Mustye madaniyati) - qadimgi tosh davrining bir qismi Markaziy Osiyoda. Bu davrning eng mashhur yodgorliklariga Teshiktosh, Obirahmat, Xo’jakent, Ko’lbuloq, Qo’tirbuloq, Uchtut va boshqalarni kiritish mumkin. O’rta tosh davriga kelib ibtidoiy kishilar O’rta Osiyoning butun maydonlariga keng tarqaladi. Mehnat qurollari takomillasha boradi. Eng muhimi ibtidoiy to’dadan urug’chilik jamoasiga o’tila boshlanadi. Sovuq iqlim tufayli sun’iy olov chiqarish va uni saqlashni o’zlashtiradi, diniy tasavvurlar paydo bo’ladi.
So’nggi paleolit - bu davrga oid yodgorliklari nisbatan kam o’rganilgan. Ohangarondan so’nggi paleolit davriga oid Ko’lbuloq makoni ochilgan. Toshkentning g’arbida Bo’zsuv I makoni va 1939 yilda Samarqand shahrida ham shu davrga oid makon ochilgan. So’nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g’ordan chiqib yengil turar joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog’li xududlarda yashab qolmay, vohalar bo’ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko’llar sohillarida joylasha boshlaydilar. So’nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi, zamonaviy odamlar paydo bo’ladi (kramanon). Yana bu davrning o’zimga xos xususiyati ibtidoiy to’dadan urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tiladi. Xo’jalik yuritishning eng oddiy yo’llaridan (terib-termachilik) murakkabroq ko’rinishlari (ovchilik, baliqchilik)ka o’tdilar. Mehnat qurollari takomillashib uning turlari ko’paya boradi.
Mezolit davri. Bu davrning katta yutuqlaridan biri - kamon va o’qning kashf etilishidir. Shuningdek bu davrda ibtidoiy san’at paydo bo’ldi. Hayvonot va o’simliklar dunyosi o’zgaradi. Bu davrga oid makonlar Machay g’or makoni (Boysun), Farg’ona vodiysida Obisher g’or makoni topilgan. Markaziy Farg’onadan 80ga yaqin mezolit davri yodgorliklari topilgan mehnat qurollarida ham o’zgarishlar bo’ldi. Trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar - mikropitlar paydo bo’ladi. Suyakdan igna va bigiz qurollarining topilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichidir. Neolit so’zi ham grekcha so’zdan olingan bo’lib, ya’ni tosh asri degan tushunchani bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan.
Neolit davri kishilarning eng katta yutuqlaridan biri kulolchilik bo’lib, ular loydan har xil idishlar yasashni va ularni olovda pishirishni o’rgandilar. Bu o’sha zamon uchun katta kashfiyot edi. Neolit davrida odamlar rangli va oddiy metallar bilan tanishganlar. Bu davrda to’qimachilikning kashf etilishi ham dastlabki suvda suzuvchi qayiqsozlikning ixtiro etilishi neolit davrining yutuqlaridan biri. Bu davrga kelib o’zaro buyum almashinuvi rivojlanadi. O’rta Osiyoning janubiy yerlarida xususan Kopetdog’ etaklarida sug’orma dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topib dashtlarda katta-kichik daryo va ko’llarning sohilida ovchilik va baliqchilik rivoj topa boshlaydi.
O’rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo’jalik shakllariga ko’ra Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo’lib o’rganiladi. Ular sanasining yuqori sanasi mil.avval VI ming yillik, quyi chegarasi esa VI-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu paytda guvaladan turar joylar barpo etila boshlaydi.
Eneolit O’rta Osiyoda ham neolitdan farq qiladi. Eneolit lotincha - mis tosh davri. O’rta Osiyoda quyidagi yangi madaniy-tarixiy jarayonlar eneolit davri bilan bog’liq:
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama dehqonchilikning ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo bo’lishi;
3. Katta-kichik ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan katta-katta uylari;
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i - xumdonlarning ishlatilishi;
5. O’troqlik xo’jaligining rivojlanishi, ibtidoiy jamoa birlashmalarining uylari va qurilishida xom g’ishtning paydo bo’lishi;
6. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i tuzumi (matriarxat)ga xos haykalchalar;
7. Rangdor sopol buyumlari, ya’ni turli tasvirlar ishlangan sopol buyumlarning mavjudligi.
Bronza davrining xo’jalik sohasida erishgan eng katta yutuqlaridan biri qadimgi dehqonchilikning keng yoyildashi va mil.avval 2 ming yillikning ikkinchi yarmida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishidir. Bu tarixiy jarayon- kishilik jamiyati taraqqiyotidagi chiqarishda hukmronlik qilimsh erkaklar qo’liga o’tadi va ona urug’ tuzumi o’rnini ota urug’i (patriarxat) tuzumi egallaydi. Bronza davriga oid yodgorliklar Tozabog’yob madaniyati (Xorazm), Zamonbobo (Zarafshon vohasi), Sopollitepa (Surxondaryo) va boshqa ko’pgina bu davrga oid yodgorliklar topib o’rganilgan.
Temir davri. Ilk temir davri (mil.avval VII-V asrlar). Qadimgi Baqtriya, So’g’diyona, Xorazm, Marg’iyona ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi. Bu davrni o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu davrga oid yodgorliklar juda ko’p tpilgan. Foshchimullo, Qizilcha (Surxondaryo), Daratepa Afrosiyob lolazor (Qashqadaryo va Samarqand), Ko’zaliqir, Quyisoy (Xorazm), Dalvarzin, Oqtom, Dasti asht (Farg’ona) va boshqa manzilgohlar topib o’rganilgan. Kushon davri O’rta Osiyo halqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o’zgarishlar bo’lganligibilan izohlanadi. O’rta Osiyoning janubiy va shimoliy Afg’onistondagi arxeologik tadqiqotlar Yunon-Baqtriya va Kushon-Baqtriya madaniyati gullab yashnaganidan dalolat beradi. Dastlabki yodgorliklar Ayritom va ko’xna Termizda 30-yillarda ochilib, 60-yillarda davom ettiriladi. Keyinchalik ko’xna Termiz yaqinidagi Qoratepa budiylik ibodatxonasi, fayoztepa, Xolchayon va Dalvarzin ko’hna shaharlari ochilib nihoyat yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Ayritom ko’hna shahridan topilgan uylarning peshtoqlarida gullarga burkangan, musiqa asboblari chalib turgan qizlar va do’mbira chalib turgan bolalarning tasviri tushirilgan. Denov nihoyasida Xolchayon yodgorligining qoldiqlari saqlanib qolingan shaharning paydo bo’lishi mil.av.1 ming yillikning o’rtalalriga to’g’ri keladi. Rivojlanish jarayoni Kushonlar darviga to’g’ri keladi.
Dalvarzin yodgorligi u ko’xna shahar bo’lib, Kushon Davlatining dastlabki poytaxti bo’lgan degan fikrlar mavjud. 1972 yilgi qizishmalarda bu yerdan 30 kg ortiq tilla buyumlar xazinasi topilgan. 115ta har xil taqinchoqlardan iborat bo’lgan.
Kushon davri madaniyati namunalaridan yana biri qadimgi Xorazm hududidan Tuproqqal’a shahri bo’lib, milodning 3-4 asrlariga oid bu shaharning kushonlardan alohida bo’la boshlagan dastlabki Xorazm hokimlaridan biri qurdirgan. Qazilmalar natijasida turli devoriy suratlar va haykallar bilan bezatilgan zallar va boy xonadon uylari ochildi. Tuproqqal’a topilmalari, O’rta Osiyoning chekka viloyatlari hunarmandlari ham Kushon san’ati va madaniyatini saroylar, ibodatxonalar, uylar qurishda keng foydalanilganliklarin, ko’rsatadi. Eftalitlar davridan ham O’rta Osiyoda me’morchilik yaxshi rivojlangan. Shu davr qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo’lgan. Qasrlar odatda ikki qavatli, shipi tekis gulbazsimon va rovonsimon yopilgan bir nechta xonadon iborat bo’lgan. 5 asrdan boshlab saroy qasrlar qurilishida paxsa va xom g’isht bilan bir qatorda kirpich (pishiq g’ishtlar) ham ishlatina boshlagan. Saroy va ibodatxonalar devorlari odatda rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Bunday tasviriy san’at namunalaridan biri Bolaliktepa (Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Eftalitlar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyi bo’lgan. Bu qo’rg’on ulkan to’rtburchak shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib suratlar bilan bezatilgan¹⁰.

Tayanch so'zlar: tarix o'qitish metodikasi, ko'rgazmali materiallar, o'rta asrlar tarixi.

Pedagogik tafakkurda tarixni o`qitish jarayonida manbalarga murojaat qilishning ahamiyati shubha ostiga olinmaydi. O'rganilayotgan epoksi qatronining dalillarini o'quv jarayonida qo'llash Rossiyada uzoq an'anaga ega bo'lib, uning boshlanishi 19-asrning o'rtalariga to'g'ri keladi. (Ushbu an'ananing rivojlanish bosqichlari haqida qisqacha ma'lumot uchun qarang: ). Tadqiqotchilar pedagogik amaliyotda vizual manbalardan, kengroq ma’noda materialdan foydalanish muhimligiga bir necha bor e’tibor qaratganlar (qarang:). Biroq, bu masala juda dolzarb bo'lib qolmoqda va quyidagi muammo bilan bog'liq. Birinchidan, amalda ko'pchilik tarix o'qituvchilari (81%) matnli ma'lumot manbalarini afzal ko'radilar . Ikkinchidan, odatdagidek, metodistlar maktabda ko'rgazmali materiallardan foydalanish imkoniyatini muhokama qiladilar, lekin universitetda emas. Buning sababi, o'quvchilar ulg'aygan sari bu materiallarning o'rni o'quv jarayonida olib tashlanadi. Bu V-tretix. V. N. Aleksashkina va N. Ya. Vorozheykinaning kuzatishlariga ko'ra, maktab ta'lim muassasalarida ko'rish diapazoniga ko'ra, 6-7-sinflarda ko'proq va keyingi sinflarda sezilarli darajada kamroq taklif etiladi [4, s. 66]. Shu bilan birga, universitet tarixi darsliklari kamdan-kam hollarda illyustratsion materiallardan butunlay mahrum bo'ladi. Yangi boshlanuvchilar uchun vizual darslik - bu Klassik universitet darsliklari seriyasida S. P. Karpova tomonidan tahrirlangan O'rta asrlar tarixi bo'yicha qayta-qayta nashr etilgan darslik .

Tarix talabalari bilan robotda vizualizatsiya usullaridan "kattalar" auditoriyasi kabi foydalanish shart emas deb taxmin qilinadi. Yoki shunday, albatta, yo'q. L. D. Tuzikovoyning yozishicha, "dlya bolshinstva lyudey, dlya "massovogo nablyudatelya" pamyatniki kultury proshlyx epoch v vide skulpturny, architektury, kino, givopisi, plakatov, karikatura, fotografiya, otkrytok, marok noy i dage protsessory, otkrytok, marok noy i dage narnymovy. tarixiy voqea va hodisalarga sub'ektiv nuqtai nazarni shakllantirish uchun osnovoy» [6, 146-b.].

Bu holatda universitet ta'limi tarixida ko'rgazmali materiallardan foydalanishning uslubiy imkoniyatlari haqida ba'zi fikrlarga asoslanadi
muallifning Tomsk davlat pedagogika universiteti (TSPU) tarix-filologiya fakultetining tarix fakultetida o‘rta asrlar tarixini o‘qitish tajribasi.
Mavjud va pedagogik adabiyotlar tipologiyasidan kelib chiqib, ma’ruza jarayonida foydalaniladigan tasviriy materiallarning quyidagi tasnifini va talabalarning mustaqil ishlari doirasini taklif qilishimiz mumkin. Ko'rgazmali materialning tanlangan turlarining har biri o'ziga xos uslubiy xususiyatlarga ega.
1. “Sinxroniya” tarixiy manbalar. Gap yaratilgan tasvirlar va o'rganilgan davr yoki shu davrning avtotasvir yodgorliklari haqida bormoqda. Bunday manbalar, avvalambor, illyustrativ va ma'ruza materialidir. Shuni ta'kidlash kerakki, vizual materiallarning bu funktsiyasini engil qabul qilmaslik kerak. (L. D. Tuzikovaning xarakterli fikrini solishtiring: "Maktabda tarixni o'rganish jarayonida o'tmishning vizual xotirasi (men ta'kidladim. - O. M.) birinchi navbatda asosiy tarixiy obrazlarni qayta tiklash va o'quvchilar uchun nazariy materialni tasvirlash uchun ishlatiladi" [ 6, 147-bet].) Huquqlar L. Mazur tarixiy obrazning kommunikativ funktsiyasini muammoli amalga oshirishni ta'kidlaydi, uning muhim xususiyatlari, har qanday boshqa kabi, majoziy, taniqli va hissiy, balki "majburiy" bilan qayta tiklanadi. mavhum-mantiqiy xarakterga ega bo'lgan va vizual, hissiy xususiyatga ega bo'lgan ma'lumotga zaif sozlangan ilmiy tilning yordami. dilemmani hal qilish 1. O. M. Xlytina tasnifiga ko'ra, biz o'tmish ta'limini badiiy ishlab chiqarish asosida qayta qurish haqida gapiramiz .

Bunday holda, ko'rsatilgan tasvirlar talabalarni jalb qilgan holda (to'g'ridan-to'g'ri ma'ruza paytida) lakku tahliliga o'tkazilishi mumkin. Ushbu tahlilning maqsadi boshqacha bo'lishi mumkin. Shunday qilib, O. M. Xlytinaning so'zlariga ko'ra, biz "muallifning o'tmishdagi talqini va baholashlarining gavdalangan va badiiy asarlarini" tanqidiy tahlil qilish haqida gapirishimiz mumkin¹¹.

Manbashunoslikning nazariy muammolari ichida markaziy oʻrinni tarixiy manbaning oʻzi nazariyasi egallaydi, u uning mohiyatini, mohiyatini, voqelik bilan oʻzaro taʼsirining oʻziga xosligini, undagi maʼlumotlarning xususiyatlarini, ilmiy tadqiqotdagi gnoseologik vazifasini ochib beradi.
Tarixiy manba tushunchasining ta’rifiga kelsak, u bir tomondan, har qanday ta’rif kabi nisbiy va shartli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ilmiy kategoriyani to‘liqroq va aniqroq bilish vositalaridan biridir.
Ushbu atamaning paydo bo'lishi nemis tarixchisi A. L. Shlozerning 1768 yilda nemis tilida nashr etilgan "Rossiya yilnomalarini o'rganish tajribasi" asari bilan bog'liq bo'lib, u erda Quelle atamasi ishlatiladi. XVIII asrning tarixiy asarlarini umumlashtirish. bu atamadan voz keching. XIX asr boshlarida. Kvelle atamasi asta-sekin rus tarix fanida ildiz otib bormoqda. M. T. Kachenovskiy, N. M. Karamzin tomonidan, lekin semantik mazmunini izohlamasdan qo'llaniladi.
30-60-yillarda. 19-asr “manba” atamasi tarix o‘qitish amaliyotiga, ilmiy-tadqiqot ishlari va umumlashtiruvchi ishlarga keng joriy etilmoqda. Masalan, N. G. Ustryalovning “Rossiya tarixi” asarida tarixiy manba atamasi o‘tmish yodgorligi tushunchasi bilan tenglashtirilgan.
K. N. Bestujev-Ryumin birinchi marta “Rossiya tarixi” kursi (1872) muqaddimasida tarixiy manbalar va tarixiy tadqiqotlar (qo‘llanmalar) o‘rtasidagi farq haqida so‘zlab, atamaga ta’rif bermasdan turib gapirdi.
19-asrning soʻnggi oʻn yilliklarida nemis va fransuz olimlarining asarlarida manbashunoslik nazariyasi masalalari oʻz aksini topgan.
E. Bernxaym[3] “tarixiy manba” tushunchasini “bizning fanimiz bilim oladigan material” deb ta’riflagan. Tarixiy manba ham kelib chiqishi, ham foydalanishi bilan inson faoliyati bilan bog'liq: o'tmish va kognitiv. E. Bernxaym inson faoliyati «ongning ichki impulslari» bilan belgilanadi, deb hisoblab, tarixiy manbani, eng avvalo, odamlarning aqliy faoliyati natijasi, «ma'naviy muhit» mahsuli deb hisoblagan.

Charlz Segnobos

Charlz Segnobos - frantsuz tarixchisi, PhD, Sorbonnadagi tarix professori
Nemischa “manba” (Quelle) atamasi o‘rniga frantsuz olimlari C. V. Langlois[4] va C. Segnobos hujjat atamasini qo‘llaganlar: “Hujjatlar bir vaqtlar yashab o‘tgan odamlarning fikr va harakatlaridan qolgan izlardir”. Tarixchilar ularda "tarixiy bilimlarning yagona manbasini" ko'rishgan, ular hujjatsiz tarixiy bilim mumkin emas, deb hisoblashgan: "Hujjat yo'q, tarix yo'q".

Tarixiy manbaning iz sifatida ta'rifi G'arbiy Evropa va Rossiya manbashunosligining ko'plab vakillari tomonidan qabul qilingan. V. O. Klyuchevskiy frantsuz tarixchilarining nuqtai nazariga yaqinlashib, tarixiy manba deganda “ayrim shaxslar va butun jamiyatlarning yo‘q bo‘lib ketgan hayotini aks ettiruvchi yozma yoki moddiy yodgorliklar” deb ta’rif berdi.

O'qitish darajasida "tarixiy manba" tushunchasi taniqli rus tarixchisi A.S.Lappo-Danilevskiy tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, bu tarixiy bilimlar tizimida manbashunoslikning mustaqil ilmiy maqomini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi¹².
1917 yildan keyin mamlakatda ijtimoiy-siyosiy vaziyat o‘zgarib, avvalgi akademik yondashuvdan tashqarida qolgan muammolar olimlarning diqqat markazida bo‘ldi. Yangi o'quvchi uchun mo'ljallangan o'quv adabiyotlarini tayyorlash va nashr etishga e'tibor qaratila boshlandi.
1917-1922 yillarda. Hujjatlarni saqlash, arxiv ishni rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratildi. XX asr boshidan beri. Rossiyada arxivlar doimo jamoatchilikning diqqat markazida bo'lib kelgan. Oktyabr inqilobidan keyin arxivlar masalasi juda muhim edi, chunki tugatilgan muassasalarning hujjatlari yo'q bo'lib ketish xavfi ostida edi.
Olga Andreevna Dobiash-Rojdestvenskaya - rus va sovet tarixchisi, o'rta asr olimlari, paleograf va yozuvchi, SSSR Fanlar akademiyasining muxbir a'zosi.
Arxiv islohotini rivojlantirish bilan A. S. Lappo-Danilevskiy va uning hamkasblari A. E. Presnyakov, A. I. Andreev, S. N. Valk shug'ullangan. Kuzda Petrograd va Moskvada arxiv kurslari ochildi, ularda akademik fanning eng yaxshi vakillari, shu jumladan A. S. Lappo-Danilevskiy, S. F. Platonov, A. E. Presnyakov, I. L. Mayakovskiy, O. A. Dobiash - Rojdestvo darslarini o'tkazdilar.

1917-1922 yillarda. mahalliy manbashunoslik metodologiyasining klassikasini tashkil etuvchi asarlarni to'ldirishga va nashr etishga muvaffaq bo'ldi: A. S. Lappo-Danilevskiyning "Rossiya diplomatiyasining xususiy xatti-harakatlari haqida esse", "Tarixga kirish. “Tarix nazariyasi” L.P.Kasavin . A. S. Lappo-Danilevskiy tomonidan ishlab chiqilgan metodologiya tamoyillari S. N. Valk, A. E. Presnyakov, I. M. Grevs tomonidan ishlab chiqilgan.

1920-yillarning birinchi yarmida yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarning faol rivojlanishi munosabati bilan. ko'plab asarlar paydo bo'ldi, ularda zamonaviy davr manbalariga ilmiy, tanqidiy yondashish pozitsiyasi himoya qilindi.
Ba'zi nazariy manbashunoslik qoidalari 1921 yilda "Proletar inqilobi" jurnali sahifalarida M. N. Pokrovskiyning "Istpartdan" maqolasida o'z ifodasini topdi.
Ular bolshevik tarixchining marksistik qarashlarini, yangi mafkura ta’sirini ochib berdi. U quyidagi xulosalarga keldi: tarixiy manbalarning ahamiyati, ularsiz tadqiqot ishlarini olib borish mumkin emasligi haqida; tarixiy-inqilobiy tadqiqotlarni iloji boricha to'liq manba bazasi bilan ta'minlashning fundamental ahamiyati haqida; RKP(b) va boshqa siyosiy partiyalar va inqilobiy harakatlar hujjatlarining inqilobiy kurashni o‘rganishdagi ahamiyati to‘g‘risida; xotiralarning voqealarning psixologik fonini aks ettiruvchi manba sifatidagi ahamiyati haqida.

Vladimir Ivanovich Picheta - sovet tarixchisi, Belarus davlat universitetining birinchi rektori, BSSR Fanlar akademiyasining akademigi.

1922 yilda V. I. Pichetaning "Rossiya tarixiga kirish" darsligi nashr etildi, unda muallif tarixiy manbani "o'tmishdagi hayotdan qolgan va antik davrning har qanday izlarini aks ettiruvchi barcha materiallar" deb ta'riflagan; manba bazasining to'liq to'liqligi tamoyilining muhimligini tasdiqladi; ichki va tashqi tanqid kontseptsiyasini shakllantirib, manbalarning kelib chiqishi, ularning paydo bo'lish muhiti va ayniqsa mualliflik masalalarini oydinlashtirish muhimligini ko'rsatdi; manbalarni hududiy asosda, keyin esa - turlar bo'yicha, lekin turlarga bo'linish printsipini asoslamagan holda umumiy ko'rinish berdi.

N. A. Rojkov 1923 yilda "Krasnaya Letopis" jurnalida nashr etilgan "Inqilobiy harakat tarixining metodologiyasi to'g'risida" gi maqolasida nafaqat tarixiy bilimlar zaxirasini, balki texnika va texnologiyalarni ham tanqidiy o'zlashtirishga chaqirdi. burjua tarixchilaridan meros qolgan tarixiy tadqiqot usullari. Asta-sekin tarixchilarning o‘tmishdagi avlodlari tajribasiga munosabat o‘zgara boshlaydi, partiya tarixi tarixiy tadqiqotlarning mustaqil yo‘nalishi sifatida shakllanadi, “tarixning burjua metodologiyasi”ga qarshi kurash boshlanadi. M. N. Pokrovskiy[A. S. Lappo-Danilevskiyni manbalarni ular yaratilgan ijtimoiy sharoitdan ajratganligi uchun tanqid qilgan. U tarixiy manbani sinfiy kurash mahsuli sifatidagi pozitsiyasini ilgari surdi. Keyinchalik, 1960-yillarning boshlarida. bu formulani V.P.Danilov va S.I.Yakubovskayalar tarixiy manbaning tor taʼrifi uchun tanqid qilganlar, bu sovet tarixchilarining fikricha, “nafaqat sinfiy kurashni aks ettiradi, balki oʻziga xos tarixiy maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi”.

Sovet jamiyati tarixini o'rganish metodologiyasi va metodologiyasining shakllanishi uchun jiddiy oqibatlarga olib keldi I. V. Stalinning 1931 yilda "Proletar inqilobi" jurnali tahririyatiga "Bolshevizm tarixining ba'zi masalalari to'g'risida" maktubi. Maktub haqiqatda ilmiy munozaralar mavzulariga cheklovlar kiritdi. "Lenin bolshevizmi" va boshqa "bolshevizm aksiomalari" masalasini muhokama qilish mumkin emas deb topildi. Faqat qog‘oz hujjatlariga tayanadigan tarixchilarni “umidsiz amaldorlar”, “arxiv kalamushlari” deb atashgan. Xulosa qilib aytganda, bolshevizm tarixini o'rganuvchi talabalarga "eng ishonchli tekshirish usuli" dan foydalanish, ya'ni "bolsheviklarni qilmishlariga qarab tekshirish" tavsiyalari berildi.
1930-yillarda manbashunoslikning nazariy muammolarini ishlab chiqishda deformatsiya mavjud. Tarixchining xulosalarini hujjatli asoslash majburiyati yo'qligi to'g'risidagi nizom tasdiqlandi, butun tarixiy ma'lumotlar to'plamini jalb qilish tamoyilidan voz kechishga yo'l qo'yiladi¹³.