Pedagogika universiteti tarix fakulteti

Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kurs ishida asosiy maqsad qilib olingan manbalar tizimi hisoblanib unda moddiy boyliklarning o’rni topilishi hozirgi kungacha saqlanishi va ularni muhofaza qilish hozirgi davrda o’quv darsliklari orqali ham o’quvchilarning qo’liga darslik va kitob shaklida yetkazaish vazifa qilib olingan.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Tarixiy moddiy manba tushunchasini nazariy jihatdan tavsiflagan olim L.Danilevskiy hisoblanadi. Nazariy bilishga ko'ra, "manba"ning empirik ma'lumot bilan bizni hissiy qabul qilishimiz mumkin bo'lgan har qanday ma'lumot bo'lishi mumkin. Ilmiy-empirik ma'noda u o'zi uchun emas, balki uning yaqin vositasi bilan boshqa ob'yekt to'g'risida bilim olinadigan har qanday mavjud ob'yekt manba deb atalishi mumkin. Tarix fani sohasida taklif etilayotgan bu tushuncha ob'yektning mavjudligi va uning boshqa ob'yektni o'rganish uchun yaroqliligi tushunchasi kiritiladi. Aslida, tarix fani bilan shug'ullanadigan har qanday tadqiqotchi uchun bunday ob'yekt, uning ongidagi "ma'lumot" sifatida tasavvur qilinadi. Tadqiqotchi nafaqat uni o'z tushunchasi deb tan olib qolmaydi, balki uning mazmuniga amalda mavjudlikni ko'radi. Aks holda, manba tadqiqotchining hissiy qabul qiladigan ob'yekti bo'lmay qolishi mumkin. Manbalar asosida bu ob'yekt voqelikni bilishi imkoni mavjud bo'lmaydi. Chunki har qanday tarixiy tadqiqot ma'lum manba bo'yicha voqelikning bilish maqsadini qo'yadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar roʼyxatidan iborat.

I Bob. Moddiy manba tushunchasi va uning tarix fani oldidagi ahamiyati.
1.1. Moddiy manba tushunchasi.

Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40 ming yillik davrni o ‘z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo'lganiga esa nisbatan ko‘p vaqt o'tganicha yo'q.Masalan, sivilizatsiyaning ilk o'choqlaridan biri bo'lmish Markaziy Osiyoda dastlabki yozuv oromiy xat negizida taxminan eramizdan avvalgi I ming yillik o'rtalarida paydo bo'lgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning ma’lumotiga ko‘ra, yurtimizda arab istilosiga qadar o ‘n sakkiz yozuv turi mavjud bo'lgan. Lekin, afsuski, ko‘hna tariximizni o'zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta qismi bizning zamonam izgacha yetib kelmagan. Ularning ko'pchiligi bosqinchilik urushlari vaqtida, qolaversa tabiiy ofatlar oqibatida yo'q b’olib ketgan. Tarixning ayrim lavhalari o'tmishdan qolgan va insonning ijtimoiy faoliyati bilan bogiiq bo'lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog‘i ularning bizgacha saqlangan qoldiqlari yetib keigan. Xullas, moddiy (ashyoviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istiqomat qilgan va dafn etilgan joylar, ularning mehnat va urush qurollari, bino va turli inshootlar (qal’a va qasrlar, h a m m o m la r va karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari hamda suv inshootlari va boshqalar)ning qoldiqlari, uy-ro'zg'orbuyumlari va zeb-ziynat taqinchoqlari tushuniladi². Moddiy yodgorliklarni qidirib topish va o ‘rganish ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon. Arxeo — qadimiy, logos — ilm; o'tmish haqidagi ilm; kishilik jam iy atin in g uzoq o ‘tm ish in i o 'rg a n u v c h i ilm, qadimshunoslik ) shug‘ullanadi.

O‘zbekiston tarixi fani va tarixni o‘rganishda manbalarning o‘rni va ahamiyati behad katta. Shuning uchun ham ular millat va xalqning ma’naviy-madaniy merosi, bebaho madaniy-tarixiy boyligi hisoblanib, maxsus hujjatxona (arxiv)larda, kutubxona va muzeylarda hamda oilaviy arxivlarda juda avaylab, ehtiyotkorlik bilan saqlanmoqda. Xalq og‘zaki ijodi orqali tillardan tillarga meros bo‘lib o‘tib kelayotgan tarixiy voqea va xodisalar bayoni, normativ materiallar asosida bizgacha etib kelmoqda. Binobarin, aynan tarixiy manba va yodgorliklar orqaligina tarixni yoritish – tarixiy ma’lumotlarni, dalillarni olish orqali ularni qiyosiy solishtirish va tarixiy umumlashtirish, bo‘lib o‘tgan tarixiy-madaniy jarayonlar hamda voqea-hodisalarning sabablari va oqibatlarini, mazmun-mohiyatini tahlil qilish, tahlillar
asosida esa ilmiy asoslangan xulosalar berish imkoniyatlari kengayadi. Tarixiy manbalar davr nuqtai nazaridan qadimiy va joriy (kundalik) ahamiyatga ega bo‘ladi. SHuningdek, ular o‘z mazmuni va mohiyatiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi ahamiyat maqomiga ham egadirlar. Birlamchi manbaga tarixiy hujjatlarning asl nusxasi kiradi. Ikkilamchi manba deb esa, birlamchi manbalarning e’lon qilingan nusxalari, maqola va kitob holatiga keltirilganlariga aytiladi. Tarixiy manbalarga qadimdan qolgan barcha narsalar, ya’ni, insoniyat qo‘li va aql-zakovati bilan yaratilgan barcha moddiy madaniyat buyumlari va ashyolar, inshootlar, yozma yodgorliklar, urf-odatlar, an’analar, tillar kabilar kiradi. Zamonaviy adabiyotlarda O‘zbekiston tarixini o‘rganishning manbalari shartli ravishda quyidagi oltita guruhga bo‘linadi: 1. Yozma manbalar – epigrafik yodgorliklar, ya’ni, tosh, metall, suyak va sopolga bitilgan bitiklar, «Avesto», mixxab yozuvlar, qadimgi va o‘rta asrlar mualliflarining xabarlari, graffitlar, ya’ni, qo‘l bilan binolar, metall buyumlar, idishlarda qoldirilgan izlar, papirus, pergament va qog‘ozlardagi qo‘lyozmalar, chop etilgan materiallar. 2. Moddiy yoki arxeologik manbalar – arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘rganiladigan mehnat va jangovar qurollar, hunarmandchilik buyumlari, idishlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, kiyimlar, chorvachilik anjomlari, tangalar, san’at buyumlari, me’morchilik inshoatlari, uy-joy qoldiqlari, mudofaa inshoatlari kabilardir. Moddiy manbalar yozuvsiz zamonlardagi tariximizni tiklash uchun ulkan ahamiyat kasb etadi.
3. Etnografik ma’lumotlar – eng qadimgi davrdan boshlab so‘nggi o‘rta asrlarga qadar odamlarning yashash tarzi va turmushi, urf-odatlari va an’analari, bayramlar va diniy e’tiqodlar, xo‘jalik yuritish udumlari, ma’lum kabilalar, elatlar va etnik guruhlarga xos bo‘lgan an’analar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
4. Lingvistik ma’lumotlar – qadimgi tillarning yozma, badiiy va og‘zaki nutqda aks etishi, turli xalqlar tili va lahjasidagi o‘xshashliklarning tarixiy ildizlari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Ushbu ma’lumotlar xalqlar va elatlarning etnik kelib chiqishi hamda mashg‘ulotlari, migratsion jarayonlar, diniy e’tiqodlar, madaniyat, turmush tarzini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
5. Kinofotohujjatlar – nisbatan yangi, voqea-hodisalar va ma’lum shaxslar bo‘yicha ilgari surilgan fikrlarning tasdig‘i hisoblanadi.
6. Arxiv materiallari – XIX asrning o‘rtalaridan boshlab bugunga qadar ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy jarayonlarni o‘rganishda markaziy va joriy arixlarda saqlanayotgan ma’lumotlar juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarixiy manbalarni o‘rganishning o‘zi, ya’ni, manbashunoslik – tarix fanining maxsus sohasi bo‘lib, tarix fani rivojlanishi va tarix yozilishida o‘ta muhim ahamiyatga ega. Hozirgi paytda manbashunoslik fani keng rivojlanmoqda.³ U yuqorida ko‘rsatilgan metodologik ilmiy-nazariy, g‘oyaviy-mafkuraviy asos
va ilmiy usullarga tayanadi. Manbashunoslik fani asosan tarixiy manbalarni o‘rganish bilan mashg‘ul bo‘lib, manbalarning qimmatini, haqiqiy va haqiqiy emasligini aniqlash bilan birga ularni turkumlarga ajratadi. Masalan,
moddiy va ma’naviy yodgorliklar hamda ashyoviy – etnografik, lingvistik va og‘zaki (folklor) manbalar shular jumlasidandir.
Manbashunoslik manbalarni aniqlash va saralash, ularning ilmiy qimmatini belgilash, tahlil qilish, yaratilish tarixi, shart-sharoitini o‘rganish kabi sohalarga bo‘linadi. Xulosa shuki, manbalar tarixiy jarayon va voqeliklarning o‘zida real aks ettirgan bo‘lib, tarixiylikning in’ikosi bo‘lmog‘i kerak. Mana shunda ularning tarixiy ahamiyati, tarixiy ekanligi yuqori bo‘lib, tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishiga yaqindan yordam beradi. Ma’lumki, tarixni xalq yaratadi. Minglab yillar davomida yaratilgan ushbu tarixni o‘qitish va o‘rganishda yordamchi fanlarning ahamiyati beqiyosdir. Chunonchi, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, numizmatika, lingvistika, tarixshunoslik, atamashunoslik, sotsiologiya, tarixiy demografiya, tarixiy geografiya, geopolitika, falsafa, o‘lkashunoslik, kartografiya, iqtisod,
madaniyatshunoslik, dinshunoslik kabi yo‘nalishlar yordamchi fanlar jumlasidandir. Lekin, O‘zbekiston tarixini yaratishda bir kator yordamchi fanlar ma’lumotlari olimlar e’tiboridan chetda qolmoqda. Misol uchun, mavjud o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarning aksariyatida yoritilayotgan mavzuning tarixshunosligi berilmaydi. Mutaxassis talabalar uchun yaratilayotgan darsliklarda qisqacha, ekskurs
tarzida ma’lum davr, mavzu va muammo bo‘yicha tarixshunoslik yoritib berilsa, kelajakda tadqiqot ishlarini olib borishi mumkin bo‘lgan iqtidorli yoshlarimiz uchun foydadan holi bo‘lmaydi. SHuningdek, tarixshunoslikdan boxabar bo‘lish – yosh olimlarning istiqbolli va dolzarb mavzularni tanlashlari uchun katta ahamiyat kasb etadi. moddiy va yozma manbalarning o’rni. Tarixiy manbalar - tarixiy jarayonni bevosita aks ettiruvchi va alohida faktlar va o'tmish voqealarini aks ettiruvchi hujjatlar va moddiy madaniyat ob'ektlarining butun majmuasi, ular asosida ma'lum bir tarixiy davr g'oyasi qayta tiklanadi, farazlar ilgari suriladi. muayyan tarixiy voqealarga olib kelgan sabablar yoki oqibatlar haqida .
Birlamchi manbalar - bu zamondoshlar tomonidan yozib olingan yoki tarixiy jarayonni bevosita aks ettiruvchi birinchi qo'l materiallar. Margaret Dalton va Lauri Charnigo ta'kidlaganidek, birlamchi manbalar tadqiqotchilarga "o'rganish ob'ekti haqida to'g'ridan-to'g'ri, vositasiz ma'lumot" beradi . Birlamchi manbalarga quyidagilar kiradi: moddiy madaniyat ob'ektlari (shu jumladan arxeologik materiallar), tasviriy manbalar, so'zlashuv nutqi, og'zaki ijod yodgorliklari, xulq-atvor manbalari (urf-odatlar va marosimlar), yozma manbalar - hujjatlar (savdo, huquqiy, diniy, nutq yozuvlari), xronikalar. (xronikalar), xatlar, xotiralar, kundaliklar, adabiy asarlar va boshqalar. Quyidagi shartli ikkilamchi va uchinchi darajali manbalar, agar ular o‘rganilayotgan davrga tegishli bo‘lsa, ular ham asosiy manba sifatida ishlatilishi mumkin: biografiyalar, tadqiqotlar (shu jumladan, ilmiy manbalar), ensiklopediyalar, lug‘atlar. , darsliklar, gazeta va jurnal maqolalari[3]. Tarixiy jarayonga yaqinlik
Tarixiy jarayonga yaqinligiga qarab manbalar birlamchi, ikkilamchi va uchinchi darajali bo‘ladi. Shu bilan birga, tarixiy manbalar odatda faqat birlamchi manbalarni, kamroq - ba'zi ikkilamchi manbalarni o'z ichiga oladi⁴.
Birlamchi manbalar - bu zamondoshlar tomonidan yozib olingan yoki tarixiy jarayonni bevosita aks ettiruvchi birinchi qo'l materiallar. Margaret Dalton va Lauri Charnigo ta'kidlaganidek, birlamchi manbalar tadqiqotchilarga "o'rganish ob'ekti haqida to'g'ridan-to'g'ri, vositasiz ma'lumot" beradi. Birlamchi manbalarga quyidagilar kiradi: moddiy madaniyat ob'ektlari (shu jumladan arxeologik materiallar), tasviriy manbalar, so'zlashuv nutqi, og'zaki ijod yodgorliklari, xulq-atvor manbalari (urf-odatlar va marosimlar), yozma manbalar - hujjatlar (savdo, huquqiy, diniy, nutq yozuvlari), xronikalar. (xronikalar), xatlar, xotiralar, kundaliklar, adabiy asarlar va boshqalar.[4] Quyidagi shartli ikkilamchi va uchinchi darajali manbalar, agar ular o‘rganilayotgan davrga tegishli bo‘lsa, ular ham asosiy manba sifatida ishlatilishi mumkin: biografiyalar, tadqiqotlar (shu jumladan, ilmiy manbalar), ensiklopediyalar, lug‘atlar. , darsliklar, gazeta va jurnal maqolalari[].
Ikkilamchi manbalar - birlamchi manbalardan tarixiy materiallarni qayta ishlash. Ya'ni, ikkilamchi manbalar hodisa yoki faktdan kamida bir qadam olib tashlanadi. Bular asosiy manbalarni tavsiflovchi, tahlil qiluvchi, moslashtiruvchi, baholovchi, sharhlovchi va/yoki umumlashtiruvchi hisobotlar, yozuvlar yoki tadqiqotlardir. Ikkilamchi manbalar ko'pincha yozma shaklda bo'ladi. Ikkilamchi manbalarga quyidagilar kirishi mumkin: xronikalar (xronikalar), tadqiqotlar (jumladan, ilmiy), adabiy asarlar, gazeta va jurnallar maqolalari, tarjimai hollar, bibliografiyalar, darsliklar va boshqalar.
Uchinchi manbalar to'plamlar, asosiy va ikkilamchi manbalarning xulosalari bo'lib, tahlillarni ham o'z ichiga olishi mumkin. Uchinchi darajali manbalarga: ensiklopediyalar, lugʻatlar, bibliografiyalar, kitob koʻrsatkichlari, darsliklar va boshqalar kiradi.
Tarixiy manbalar sifatida, qoida tariqasida, birlamchi manbalar (birlamchi manbalar) qo'llaniladi, ular asosida ikkilamchi manbalar yaratiladi. Biroq, manbalar qaysi turga tegishli ekanligi har doim ham aniq emas. Ikkilamchi manba asosiy rolini bajarishi mumkin. Agar birlamchi manba saqlanmagan bo'lsa, unga eng yaqin bo'lgan ikkinchi darajali asosiy manba sifatida ishlatilishi mumkin. Birlamchi va ikkilamchi manbalar nisbiy atamalardir. Bir xil manbalar tadqiqot ob'ektiga qarab birlamchi va ikkilamchi bo'lishi mumkin⁵. Shu sabablarga ko'ra, ba'zi tadqiqotchilar birlamchi va ikkilamchi manbaning aniq ta'rifini shakllantirishni qiyin deb bilishadi[

Manbalar bilan ishlash Manbadan ma'lumot olishda tadqiqotchi ikkita muhim narsani yodda tutishi kerak:

manba faqat unda tarixchi izlayotgan ma'lumotlarni beradi. U faqat tarixchi oldiga qo'ygan savollarga javob beradi. Va olingan javoblar butunlay so'ralgan savollarga bog'liq; yozma manba voqealarni uni yaratgan muallifning dunyoqarashi orqali yetkazadi. Bu holat juda muhim, chunki manba yaratuvchisining ongida mavjud bo'lgan dunyo tasvirini u yoki bu tarzda tushunish u tuzatadigan ma'lumotlarga ta'sir qiladi.
Har xil turdagi tarixiy manbalar odamlar tomonidan ongli va maqsadli faoliyat jarayonida yaratilib, ularga aniq maqsadlarga erishish uchun xizmat qilganligi sababli, ularda o'z ijodkorlari va yaratilgan davr haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. Ushbu ma'lumotlarni ajratib olish uchun tarixiy manbalarning paydo bo'lishining xususiyatlari va shartlarini tushunish kerak. Ma’lumotni manbadan ajratib olishgina emas, balki uni tanqidiy baholab, to‘g‘ri talqin qilish ham muhim ⁶.

Manbalarning talqini

Qadimgi yunon dubulg'asining rivojlanishi
Tarjima muallif tomonidan qo'ygan ma'noni (asar muallifi va tadqiqotchini ajratib turadigan vaqtinchalik, madaniy va boshqa har qanday masofani hisobga olgan holda, u yoki bu darajada, imkon qadar) aniqlash uchun amalga oshiriladi. yozma manba. Sharhdan tadqiqotchi kontent tahliliga o'tadi. Bu bosqichda manba va uning dalillariga zamonaviy tadqiqotchi – boshqa zamon odami nazari bilan qarash zarur bo‘ladi. Tadqiqotchi manba atrofidagi ijtimoiy ma'lumotlarning to'liqligini ochib beradi, uning ishonchliligi muammosini hal qiladi. U dalillarning to'g'riligi haqidagi o'z versiyasi foydasiga dalillarni ilgari suradi va o'z pozitsiyasini asoslaydi.

Tarixchi Mark Blokning so'zlariga ko'ra, manbalarning o'zi hech narsa demaydi. Manbalarni o‘rganuvchi tarixchi ulardan ma’lum bir savolga javob izlashi kerak. Savolning tuzilishiga qarab, manba turli xil ma'lumotlarni taqdim etishi mumkin. Blok erta o'rta asrlar avliyolarining hayotini misol qilib keltiradi. Bu manbalarda, qoida tariqasida, avliyolarning o'zlari haqida ishonchli ma'lumotlar mavjud emas, lekin ular mualliflarining hayot yo'li va tafakkuriga oydinlik kiritadi⁷.

Fan tarixchisi B.A.Starostinning fikricha, “koʻp hollarda qadimiy manbalarda keltirilgan maʼlumotlar bizga aslidagidan koʻra notoʻgʻri koʻrinadi, chunki biz ularga boshqacha mazmun kiritamiz”⁸.

Manbalarni talqin qilishga misollar

Madaniyat tarixchisi Vladimir Bibler o'tmishdagi inson qo'li bilan yaratilgan tarixiy manba bilan birga bizning davrimizga "o'tmish voqeligining parchasi" kiradi, deb hisoblaydi . Manbani ijobiy aniqlagandan so'ng, tadqiqotchi rekonstruktiv ish bilan shug'ullana boshlaydi: allaqachon ma'lum bo'lgan manbalar bilan taqqoslash, aqliy yakunlash, bo'shliqlarni to'ldirish, buzilishlarni tuzatish va keyingi tabaqalanish va sub'ektiv talqinlarni tozalash. Tarixchi uchun asosiy narsa manbada tasvirlangan yoki u tomonidan bildirilgan voqea haqiqatmi yoki haqiqatmi, bu haqiqat haqiqatda bo'lgan yoki sodir bo'lganligini aniqlashdir. Natijada, tarixchi bizning davrimizga kirgan o'tmish voqeligining parchasini kengaytiradi va go'yo uning "tarixiy maydonini" oshiradi, manbaning o'zini to'liqroq qayta tiklaydi, talqini va tushunishini chuqurlashtiradi va natijada tarixiy bilimlarni oshiradi:

Tarixiy haqiqatni hal qilib, biz o'tmish voqeligidan parchalarni zamonaviy voqelikka qo'shamiz va shu bilan zamonaviylikning tarixiyligini ochib beramiz. Biz o'zimiz madaniy sub'ektlar, ya'ni uzoq tarixiy hayot kechirgan sub'ektlar (100, 300, 1000 yil) sifatida rivojlanmoqdamiz. Biz tarixiy esda tutuvchi sub'ektlar sifatida harakat qilamiz.[⁹]