Педагогиканинг умумий асослари

Дарсга қўйиладиган талаблар. 

---

Дидактик ёки таълимий талаблар сирасига қуйидагилар киради. 
1. Ҳар бир дарснинг маълумот бериш, ривожлантириш мақсадини аниқ белгилаш, унинг
дарслар тизимидаги ўрнини қатъий аниқлаш. 
2. Дарсларнинг оптимал мазмунини, ўрганиладиган билимлар кўлами, шакллантириладиган
кўникма ва малакаларни олдиндан аниқлаб қўйиш. 
3. Дарсни ташкил этишга оид рационал таълим методларини, воситаларини танлаш, 
ўқувчилар билиш фаоллигини рағбатлантириш, ўқув топшириқлари, мустақил ишларни таълимга 
оптимал татбиқ этиш. 
4. Таълим қоидаларини (илмийлик, фаоллик, изчиллик, фанлараро алоқа ва ш.к) оғишмай 
амалга ошириш. 
Дарсга қўйиладиган тарбиявий талаблар қаторига қуйидагилар киради: 
1. Дарсда ўрганиладиган ўқув материаллари бўйича тарбиявий хулосалар чиқариш. 
2. Назарий билимлар асосида илмий дунёқарашини ривожлантириш. 
3. Болаларда ўқишга оид ижодий мотивларни уйғотиш, билиш, ўқиш-ўрганишга ҳавас 
иштиёқ, қизиқишни шакллантириш. 
4. Дарс жараёнига, педагогик такт қоидаларига риоя қилиш. 
Дарсга қўйиладиган ташкилий т алаблар жумласиг а қуйидаги лар киради. 
1. Дарс учун пухта йўналган конспект ёки режа тузиш. 
2. Дарснинг логикасига (дарс этапларининг ўзаро боғлиқлиги, дарсда амалга 
ошириладиган ишлар, ўқув топшириқларининг ўзаро алоқадорлигига) риоя қилиш. 
3. Дарс тезлигини ўқувчиларнинг тайёргарлигига мослаштириш. 
4. Дарс учун ажратилаг вақтдан тўлақонли фойдаланиш. 
5. Дарсда омилий интизомни ташкил этиш. 
Дарс турлари 
Дарснинг ташкилий кўринишлари асосий камчиликларидан бири дарсларнинг 
чегаралаш учун ишлатилган атамаларда кўрцлса, иккинчиси дарсларнинг турланишида. 
Дидактик адабиётларда дарс турлари т урли қо и дала р а со си да аж ра тил ган . 
Пе даг о гика дар сл ик ла ри да «Машғ улотнинг асосий қисмини (дарс соатининг кўп 
қисми) ишғол қилган « вақтга қараб дарс турларини ажратиш ўлчов қилиб олинган. 
Айрим дидактлар дарс турларини тасниф этишда ўқитиш методларини кўзда 
тутишган. Вақт тақсимоти, ўқитиш методи дарс турларини ажратишнинг асосий қоидаси 
бўла олмайди. 30 ёки 45 минутлик вақтни тақсимлашда ўқув материалининг ҳажми,
мураккаблиги, синф ўқувчиларининг тайёргарлиги даражаси ҳисобга олинади . Бир 
мето д воситасида ўрганилган ўқув материалини иккинчи бир метод ёрдамида ҳам 
ўрганиш мумкин. Асосий масала ўқув материали мазмунига мувофиқ, уни 
ўзлаштиришни осонлаштирадиган таълим методини танлашдадир. С.В.Иванов дарс 
турларини таълим жараённинг хусусиятлари ва унинг таркибий қисмлари-таълим 
гуруҳларига кўра ажратади. Таълим жараёни жуда кўп актлар, гуруҳлардан иборат. Ана 
шунга кўра С.В.Иванов таснифида саккиз хил дарс тури ажратилган; янги билимларни 
(тушунча, қонун-қоида, таъриф), ўзлаштириш дарси; ўрганилган билимларни қўллаш 
дарси; малака ҳосил қилиш дарсини мустаҳкамлаш ва такрорлаш, умумлаштириш дарси; 
назорат (контроль) дарс; аралаш дарси. 
Мактаблар тажрибасида юқорида саналган дарсларнинг ҳаммаси ҳам қўлланмайди. 
Бинобарин, уни алоҳида дарс тури сифатида талқин этишга эҳтиёж қолмайди.
Мустаҳкамлаш ва такрорлаш, умумлаштиришнинг бир дарс турига бирлаштириш 
мантиқан тўғри эмас. Ўзлаштириш кенг тушунча бўлиб, у ўз ичига ўқув материалини 
ҳосил этиш, англаш, ўрганиш, малака ҳосил қилиш, умумлаштириш, хотирага сақлаш 
каби қатор руҳиявий ҳодисаларни қамраб олади. 
Дарс турлариини таълим жараёнга ташкил этилаётган ўқув ҳолатлари асосида тасниф
этиш ғояси ҳам мавжуд А.А.Бударний ўқув ҳолатлари асосида икки хил дарс турини 
ажратган: содда дарс-икки ёки бир неча бир хил ўқув ҳолатларидан иборат дарс ; 
мураккаб дарс- иккитадан ортиқ ҳар хил ўқув ҳолатларидан иборат дарс. Ўқув ҳолатлари 
характери асосида дарс типларини ажратиш янгича қараш бўлса-да «Содда дарс» ва 

---

«Мураккаб дарс» терминлари асосида ўқув-тарбия жараённи режалаштириш ҳамда 
ташкил этиш, бошқариш, назорат қилиш мумкин эмас. 
ЯНГИ ЎҚУВ МАТЕРИАЛИНИ ЎРГАНИШ ВА МУСТАҲКАМЛАШ ДАРСЛАРИ. 
Янги ўқув материалини ўрганиш ва мустаҳкамлаш дарслари таълим жараённинг энг
кўп қисмини ишғол қилади. Бу дарс турининг асосий вазифаси турли ўқув фанларига 
оид қонуниятларни, ғояларни, омилларни ўргатиш ва уларни дастлабки мустаҳкамлашдир. 
Билимларни ўзлаштириш кенг тушунчадир. Ўзлаштиришнииг уч хил даражаси мавжуд: 
билимларни идрок этиш, маъносига тушуниш, хотирада сақлаш даражасида ўзлаштириш; 
билимларни ўхшаш шароитларга татбиқ эта олиш даражасида ўзлаштириш. Ўқувчилар 
янги ўқув материалини ўрганиш ва мустаҳкамлаш дарсларида билимларни ўз сўзлари 
билан айтиб бера билиш, ўрганилган билимларга доир омил келтира олиш, бугун 
ўрганилган билимларни олдин эгаллаган билимлардан ажрата билиш даражасида 
ўзлаштирмоғи лозим. 
Бу дарс турида қуйидагича вазифалар ҳал этилади; ўқув материалининг асосий ғояси, 
мақсадни англаш; шу билимларнинг инсон фаолиятидаги аҳамиятини фаҳмлаш; янги ўқув 
материалига оид билимларнинг умумий қурилишини идрок этиш; уларнинг асосий 
хусусиятларини тушуниш; ўрганилган билимни қайта эсга олиш йўлини, уни 
амалиётда қўллаш йўлларини эгаллаш. 
ЯНГИ БИЛИМЛАРНИ ЎРГАНИШДА ДЕДУКЦИЯ ВА ИНДУКЦИЯ. 
Ўқув материаллари, асосан, икки хил йўл билан ўрганилади; дедуктив йўл, 
индуктив йўл. 
Янги ўқув материали дедуктив йўл билан ўргатилганда боланинг ақлий фаолияти 
таъриф, қоида, хулосалар, умумлашмалардан амалиётга қараб боради. Омиллар асосида 
материалнинг умумий томонлари изоҳланади, кейин эса омиллар асосида шу 
материалнинг хусусий томонлари изоҳланади. Дедуктив ўқув фанлари (маслан, 
математика)га оид материалларни изоҳлашда дедукциядан фойдаланган маъқул. 
Янги били 
мларни ўргатишнинг иккинчи йўли индукциядир. Бунда олдин омиллар асосида ўқув
мат ериал ининг хус усиятлар и ало ҳида таҳлил этилади. Сўнгра қоида, қонуният, 
таъриф, аксиома шаклида хулосалар чиқарилади. 
Янги ўқув материалини ўрганишда ўқувчиларнинг олдин ўрганган билимлари, ҳосил 
қилинган малакалари, ҳаётий тажрибаларига таяниш таълимнинг самарадорлигини 
оширади. Негаки, янги мавзуга алоқадор билимларни фаол идрок этишни таъминлайди. 
Ўрганилган билимларни, малакаларни, тажрибаларни эсга тушириш ва ундан билимларни 
онгли ўзлаштириш воситаси сифатида фойдаланиш турли йўллар билан амалга оширилади: янги 
мавзуни ўрганиш учун керакли билимларни, малакаларни ўқитувчининг ўзи эслатади ва янги 
билимлар ўзлаштирилган мавзунинг давоми сифатида тушунтирилади: олдин ўрганилган материални 
ўқувчилардан биронтаси эсга тушириб айтиб беради, ўқитувчи ўқувчи фикрига боғлаб ўз 
тушунтиришларини бошлайди; ўтилган мавзу юзасидан синф жамоаси билан суҳбат ўтказадилар, 
кейин янги мавзуни тушунтиришга ўтилади; ўтилган мавзуга оид мустақил иш ташкил этилади,
бажарилган мустақил иш устида суҳбат ўтказилади, сўнгра мавзуни изоҳлашга киришилади.