Педагогиканинг умумий асослари

---

1-БЎЛИМ 
ПЕДАГОГИКАНИНГ УМУМИЙ АСОСЛАРИ. 
 
1-мавзу: Педагогика предмети, мақсади ва вазифалари. 
Режа
 
1. Педагогика фани ҳақида умумий тушунча. 
2. Педагогиканинг 
асосий категориялари. 
3. Педагогика фани тизими ва бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги. 
4. Педагогика фанинг илмий-тадқиқот методлари. 
Таълимий мақсад: Педагогика фани предмети хақида умумий тушунча бериш, педагогика 
фанининг объекти, унинг мақсад ва вазифалари, педагогика фанлари тизими хақида тушунча бериш.
Тарбияий мақсад: Педагогика фанининг жамият ва инсон хаётидаги тутган ўрни, ўқитувчилик 
касбини эгаллашдаги ўрни. 
Ривожлантирувчи мақсад: Талабаларни дунёқараши, мустақил фикрлашини ривожлантириш, 
ижодий қобилятларини ва касбий қизиқишларини ўстириш.
Миллий истиқлол туфайли тараққиётнинг барча соҳаларида жадал ривожланиб бораётган 
мамлакатимизда ёш авлоднинг билим даражасини жаҳон андозалари талабларига жавоб берадиган, 
фан-техника янгиликларидан хабардор, мустақил фикрлай оладиган, ҳаётга дадиллик билан кириша 
оладиган, тадбиркор, маънавий жиҳатдан баркамол қилиб вояга етказиш долзарб вазифалардан 
ҳисобланади. Бу эса аввало педагогика фанини, таълим тарбия тизимини замонавий технологиялар 
асосида такомиллаштиришни тақозо этади. 
Бу муаммони ҳал этишда Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ва 
«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» муҳим ўрин тутади. 
Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонунида (1997й.) таълим давлатимиз 
ижтимоий тараққиёти соҳасида устивор деб эълон қилиниши педагогика фани зиммасига жуда катта 
масъулиятли улуғвор вазифаларни юклади. Жуда бой илмий, маънавий, маданий, диний меросимизни 
қайта тиклаши уларни замон руҳи талаби билан уйғунлаштириб фақат шахсий, миллий манфаат касб 
этиб қолмасдан умумжаҳон маънавий, ижтимоий-иқтисодий тараққиётга улкан ҳисса бўлиб 
қўшилмоқда. 
Ўсиб келаётган ёш авлод ва уларнинг келажакда қандай касб-кор эгаллашларига қараб, 
республикамиз келажагини тасаввур қилса бўлади. Ёшлар фаолияти фаровон ҳаётимиз мезонидир.
Худди шу маънода ёшларнинг таълим-тарбиясига жиддий эътибор бермоғимиз лозим. Ёшлар таълим-
тарбияси ҳар бир ота-онанинг, ўқитувчи-тарбиячининг Ватан олдидаги муқаддас бурчларидир. 
Савол туғилади: улар таълим-тарбия борасида нима қилишлари, қандай йўл тутишлари, нимага 
эътибор беришлари лозим? Бу саволларга маълум даражада педагогика фани жавоб беради. 
Педагогика фани нима ва у қачон пайдо бўлган? Мазкур саволга жавоб беришдан олдин тарихий 
манбаларга мурожат этайлик. Манбаларда ёзилишича кишилик жамияти пайдо бўлгач, ижтимоий 
ҳаётда орттирилган тажрибаларни қуйи авлодга ўргатиш эҳтиёжи туғилди. Тажрибаларнинг 
тўпланиши натижасида таълим-тарбиянинг дастлабки омиллари вужудга келди. Табиат, ижтимоий 
ҳаёт ҳақидаги тажрибалар асосида маълум билимлар бойиб боради. 
Таълим-тарбия ишлари билан шуғулланувчи тарбиячилар касб-ҳунар ҳомийлари сифатида 
ажралиб чиқа бошлади. Уларнинг таълим-тарбия борасидаги фаолиятлари ва тўпланган 
тажрибаларидан ўринли фойдаланишлари педагогика фанининг вужудга келишига олиб келади. Шу 
аснода дастлабки мактаб кўринишидаги муассасалар вужудга келди, тараққий этди. Шундай қилиб, 
педагогика таълим-тарбиянинг мақсад ва вазифалари, уларнинг мазмуни, методлари ҳамда ташкил 
этиш шакллари ҳақида маълумот берувчи фанга айланди. 
Демак, педагогика фани ўсиб келаётган ёш авлодни баркамол инсон қилиб тарбиялаш учун 
таълим-тарбиянинг мазмуни, умумий қонуниятлари ва амалга ошириш йўлларини ўргатувчи фандир. 
Баъзан, педагогика фаннинг нима кераги бор? Педагогикадан хабари йўқ, лекин болаларга яхши 
тарбия берган инсонлар кўпку? Ёки аксинча, педагогика фанини билган ҳолда ҳатто ўз болаларини 
рисоладагидек тарбиялай олмаганлар озмунчами? деган саволлар эшитилиб қолади. 
Шуни унутмаслик керакки, педагогика фанининг ютуқларисиз жамиятни олға силжитиш ғоят 
машаққатли кечади. 
Агар педагогика фанидан хабарсиз бўлган кишилар педагогика фанини ўз вақтида ўрганиб, 
ютуқларидан самарали фойдаланганларида болаларни ҳам яҳшироқ тарбиялаган бўлур эдилар. 

---

Педагогикадан яхши хабардор кишилар эса ўз билимларини тажрибада ишлата олмаганликлари учун 
болаларни тарбиялашда муваффақиятга эриша олмаганлар. 
Педагогика фанини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан пухта ўрганиш лозим. Таълим тарбиядан 
кўзланган мақсадни англаш ва улар тизимида янги билимлар бериш болаларни тўғри тарбиялаш 
шартдир. Бунда тарбиячининг беғараз меҳнатни, болаларни севиши ва уларга жон фидо айлашлари 
тарбия самарадорлигини таъминлайди. 
Бироқ, ижтимоий жараёнда тўпланган тажрибалар тарбия мазмунини ташкил этса-да, уларнинг 
ҳаммасини ёш авлодга ўргатишнинг имконияти йўқ эди. Фақат халқ таълими тизимига кирувчи 
бўғинлар орқали орттирилган тажрибанинг муайян қисмини қамраб олиш мумкин эди. 
Бу ерда ҳам муаммо туғилди. Ҳозирги кунда барча хилдаги тажриба шакллари тарбия мазмунини 
ташкил эта оладими? Ёш авлод тарбиясига алоқадор тажрибаларни қандай ажратиш мумкин? Ким 
бундай иш билан шуғулланади? 
Табиийки, барча хилдаги тажриба шакллари ҳам тарбия мазмунини ташкил этавермайди. Чунки: 
- Биринчидан, педагогика, хусусан ўзбек халқ педагогикаси тараққиётида жуда мураккаб бўлган 
томонлар (ҳатто бу мураккабликнинг номаълум қисмлари) мавжудки уларни ёшлар дафъатан 
ўзлаштира олмайдилар. Масалан; шарқ фалсафаси ёки мутафаккирларимизнинг маънавий меросини 
фалсафа, табиий ва гуманитар фанлар, диний манбалардан яхши хабардор бўла олмаганлигимиз 
сабабли ўрганишимиз қийин кечади; 
- иккинчидан тарбияланувчиларнинг ёш хусусиятларига кўра ва ҳам методик, ҳам моддий 
асоснинг етишмаслиги сабабли тўпланган тажрибаларнинг ҳаммасини олиш имконияти йўқ ва ҳоказо. 
Энг муҳими, жамият тараққиётининг ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжларига ва келажакда кутиладиган 
ўзгаришларни ҳисобга олиб тарбия мазмунини шакллантириш даркор. 
Ўзбек педагогикасининг вазифаси республикамизда яшовчи турли миллат-элатларнинг орзу-
истакларига монанд таълим-тарбиянинг ҳам назарий, ҳам амалий муаммоларини миллий қадриятлар 
асосида тўғри ҳал этиб беришдир. Бунда ислом дунёсида қалам тебратган алломаларимиздан тортиб, 
замондош олиму фузалоларимизнинг таълимотларидан ҳамоҳанг таълим тарбияга оид қирраларини 
излаб топишни тақозо этади. Ёш-авлод дунёқарашини шакллантиришда истиқлолдан аввал қораланган 
тасаввуф илмидан ҳам фойдаланиш жоиз. Негаки, бир мафкура яккаҳокимлилигига эндиликда нуқта 
қўйилади. Эркин фикирлаш тизими ёш авлод руҳини тарбиялашдаги бош омиллардан биридир. 
«Педагогика» атамаси «Пейне»-«бола»ва «айгогейн»-«етакламоқ» деган маънони билдирувчи 
лотинча «дайдагогос» сўзларидан пайдо бўлиши қуйидагича изоҳланади: Эрамиздан олдинги I 
асрларда Грецияда, қулдорларнинг болалаларини овқатлантирадиган, сайрга олиб борувчи тарбиячи-
қулларни «педагог» деб аталган. У болаларнинг камолга етишига масъул бўлган. қулдорнинг боласини 
етаклаб мактабга олиб борган ва олиб келган. Мактабда ишловчи ўқитувчиларни «дидаскаллар»
(дидайко-мен ўқитаман) дейишган. Феодализм жамиятига келиб эса ҳар икки касбдаги кишилар 
ҳамкорлиги натижасида таълим-тарбия билан махсус шуғулланувчилар вужудга келган. Уларни чех 
педагоги Я.А.Каменский таъкидлаганидек, «педагог» деб номлаганлар ва бу сўз ҳозир ҳам таълим-
тарбия берувчи ўқитувчиларга нисбатан қўлланилади.