Педагогиканинг умумий асослари

МАКТАБ ИШИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ. 
Мактабда тузилган иш режа мазкур мактаб педагоглар жамоаси ҳар бир аъзосининг 
фаолиятини тартибга солувчи қонун, кўрсаткичлар тизимида ифодаланган давлат топширигидир. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ҳар қандай вазифани муваффақиятли равишда бажариш, 
ташкилий тадбирларни, шу жумладан, халқ таълим ва мактаб ишига оид бўлган тадбирларни 
амалга ошириш - тўғри режалаштириш маҳоратига боғлиқ бўлади. Халқ маорифи бўлимининг 
ишини, жумладан, мактаб ишини режалаштириш-аввало унинг вазифаларини, фаолият мазмуни 
ва методларини аниқлашдан иборатдир. 
Тўғри тузилган иш режаси - хатога йўл қўишдан асраш билан бирга, илгари йўл қўйилган 
хато ва камчиликларни тугатишни ҳам таъминлайди. Тўғри тузилган режа раҳбарлари учунгина 
эмас, айни вақтда муаллимлар жамоасининг ҳар бир аъзоси учун ҳам йўл кўрсатувчидир. Шунинг 
учун ҳам мактаб ишини режалаштириш мактаб ички бошқарув тизимида муҳим ўринни 
эгаллайди ва муҳим педагогик аҳамиятга молик бўлган масаладир. 
2. Мактаб иш режасининг турлари. 
Умумтий таълим мактаблари учун шартли равишда қабул қилинган иш режалари мавжуд. 
Улар қуйидаги режалардир: 
1. Мактабнинг маълум истиқболи даврга мўлжаллаб (бир беш йиллик учун) тузилган иш 
режаси. Бу мактабнинг истиқбол иш режаси деб аталади. 
Бу иш режаси умуммактаб халқ хўжалик режа (кўрсаткичлари асосида тузилади. Бунда 
мактабнинг маълум даврга ривожи ўқув моддий ва техника базаси, мактаб курилиши, ўқитувчи 
ва ўқитувчилар сони, синфлар сони, ўқув кабинетларининг сони кабилар) турли ракамлар асосида 
кўрсатилади. 
2. Мактабнинг бир ўқув йилига мўлжаллаб тузиладиган иш режаси. 
Мазкур режа мактабнинг истиқбол иш режасининг шу ўқув йилига тегишли бўлган қисми 
ҳамда мактаб олдида турган вазифаларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. 
Мактабнинг бир ўқув йилига мўлжалланган иш режаси мактаб иш турлари асосида
ишланади. Мактабнинг мазкур иш режасининг мазмуни ва мундарижаси хусусид биз кейинрок 
тухтаймиз. 
3.Мактабнинг жорий иш режаси. Мазкур режа мактабнинг бир ўқув йилига мўлжаллаб 
тузилган иш режаси асосида ишланади. Бу режа туркумига: 
-мактаб директори ва унинг ўринбосарининг бир ўқув йилига мўлжаллаб тўзадиган иш 
режалари: 
-мактабда фанлар бўйича ташкил этилган методик бирлашмаларнинг иш режалари: 
-синф раҳбарининг иш режалари: 
-фан тўгараклари якуни ўзайтирилган гуруппа раҳбарларининг иш режалари: 
-мактаб кутубхонасининг иш режалари; 
-мактаб устахонасининг иш режаси; 
-мактабнинг ота-оналар комитетининг иш режаси; 
-мактаб врачи ва ҳамширасининг иш режаси; 
-ҳар бир бошланғич ва фан ўқитувчисининг календарь ва кундалик дарсни ўтказиш 
режаси каби режалар мактабнинг жорий режалар тизимидан ўрин олади. 
Шуни алоҳида ўқитиш лозимки, режани тўғри тузиш билан иш битмайди. Ишнинг 
муваффақияти шу режани қандай методдаамалга оширишга, унда белгиланган тадбирларни
ҳаётга тадбик этиш маҳоратига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Мактаб режасини амалга оширишда
қуйидагилар муҳим педагогик аҳамият касб этади: 
1. Мактабнинг юқори ташкилотлар, халқ таълими бўлимлари ва мактабга яқин бўлган 
турли муассасалар билан мустаҳкам алоқа урнатилганлигига: 
2. Бошқариш ва раҳбарлик ишига билимдон, ута халол, ишбилармон ва яхши маъмурий 
қобилиятга эга бўлган педагогик ходимлар жалб этилганлигига: 
3. қадрлар ўртасида иш таксимотининг тўғри ташкил этилганлигига: 
4. Раҳбар ходимлардан тортиб энг куйи ижрочига умумий режадан келиб чикадиган 
шахсий (жорий) иш режасини тўзиб, шу асосда иш юритишига: 

---

5. Раҳбарнинг мактаб иш режаларининг бажарилиш юзасидан самарали ҳамда ўзлуксиз 
назоратни урнатганлигига. 
Мактаб режаси устида ишлаш жараёнида ўсиб келаётган ёш авлод такдири ҳақида, 
уларнинг маънавий ва жисмоний камол топтириш ҳақида уйлаш керак. Мактаб ишини
режалаштиришда ўқитувчилар жамоасининг ижодий такдири ҳақида, зиёкорларни маънавий 
жиҳатдан ўстириш ва уларнинг илмий, методий ва умум педагогик маҳоратини ошириш ҳақида
уйлаш лозим, мактабда ўқув дастурларининг бажарилиши, ўқувчилар билимининг сифати, 
уларнинг тарбияланганлик даражаси, умуман олганда ўқув-тарбия ишининг ҳамма жиҳатлари 
ўқитувчига унинг халол меҳнатига боғлиқ. 
Ўқитувчи - мактабдаги бош сиймо. Бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Шунинг учун 
ҳам мактабнинг иш режасида ўқитувчилар жамоасидаги кучларни шундай таксимлаш керакки, 
уларнинг ҳар бири топшириқларни бажаришга бутун куч ва гайратларини сафарбар этиш 
имкониятига эга бўлсин. Шундай экан, мактабнинг ўқув-тарбия ишларини режалаштиришда 
қуйидаги учта шартга риоя қилиш мақсадга мувофиқдир: 
1. Ишнинг бошланғич аҳволини чуқур педагогик таҳлил қилиш йўли билан, яъни иш 
режалаштирилаётган пайтда педагогик жараён тавсифини аниқ билиш. 
2. Ишнинг режалаштирилиши охирида мактаб жамоаси томонидан ўқувчиларга берилган 
таълим ва тарбиянинг даражасини аниқ тасаввур қилиш. 
3. Мактаб ишини ҳозирги кун талаблари даражасига кутармок учун, шунга имкон
берадиган педагогик воситаларни энг мақбул тарзда танлаш. 
3. Мактаб иш режасининг мазмуни ва мундарижаси. 
Режалаштиришни ўз шаклига кўра матнли, график ва аралаш (матнли ва график) бўлиши 
мумкин. Режа қисқа, аниқ ва тушунарли, педагогик мақсадларга мувофиқ тузилиб, ягона 
йўналишларни, қўйилган масалаларни бажариш тадбирлари системасини ўз ичига олган бўлиши 
керак. 
Режанинг сифати режалаштириш акидалари ва методларини қанчалик оқилона ва тўғри 
қўйилишига боғлиқдир. Одатда, мактаб иши режалаштирилаётганда унинг тузилишини икки 
кисимдан иборат тузиш тавсия этилади: 1қисм аналитик бўлиб, унда мактаб ишининг ўқув 
йилидаги якунлари таҳлили ва янги ўқув йилидаги вазифалари ўз аксини топади: 2-қисм эса 
амалий характерда бўлиб; унда бу вазифаларни бажариш тадбирлари режалаштирилади. 
4. Мактабнинг методиёт ишлари. 
Мактаб иш режасининг ташкилий педагогик ишлар қисмида умумий таълим мактабида 
янги уюшкоклик билан бошлаш, ҳамда уни тугаллаш имконини берувчи тадбирлар, бу борадаги 
мактабнинг бошқа ташкилотлар билан ҳамкорликдаги ишлари белгиланади. Кўпинча бу ўринда 
иш участкалари таксимоти ҳам аниқ кўрсатилади. Худди шунингдек ўқитувчи қадрларни танлаш 
ва жой-жойига қўиш, мактаб раҳбарлари, ходимлари ва ўқитувчилар ўртасидаги вазифалар ва 
топшириқларни таксимлаш (масалан: ким синф раҳбари бўлади, мазкур мактабнинг 
микроучасткасига кимлар бириктирилади, ким тўгарак раҳбари бўлади, ким ўқув-тарбия ва 
синфдан, мактабдан ташқари ишларни бошқаради ва х.к.) синфларни бутлаш каби масалалар 
кўрсатилади. Худди шу ўринда мактаб маъмурияти билан жамоатчилик ташкилотлари орасида 
бўладиган иш таксимоти ҳам кўрсатилади. 
Шундан кейин муайян бир иш учун (услубий бирлашмаларнинг йиғилиш кунлари, мактаб 
кенгаши мажлисларини, касаба уюшмаси ташкилоти мажлислари ва шу кабилар учун) 
ҳафтанинг кунларини аниқ кўрсатиш ҳам мақсадга мувофиқдир. 
Иш режасининг - "мактабни ўқув-моддий ва техникавий базасини мустаҳкамлаш" деб 
аталган қисмида: 
а) мактаб учун ажратилган бюджет ва бошқа маблағлардан тула, ўз вақтида унумли 
фойдаланиш: 
б) ўқув куроллари ва бошқа ўқув-хўжалик жиҳозлари ҳамда инвентарларни, кутубхона ва 
услубий хоналари учун мўлжалланган адабиётларни сотиб олиш: мебеллар, дарсликлар, ўқув 
хўжалик аш¸ларини ремонт қилиш ва сақланишини таъминлаш: ўқитувчилар, ўқувчилар, ота-
оналар кучи билан айрим ўқув кўргазмаларини тайёрлаш: 

---

в) санитария-гигиена режими техника хафсизлиги ва ёнгинга карши кураш тадбирлари, 
ўқувчиларнинг бу борада ўз-ўзига хизмат кўрсатиши: 
г) мактабнинг ўқув хоналари, техника воситалари билан таъмин этиш каби масалалар 
белгиланади. 
Мактаб иш режасининг-матабни педагогик қадрлар билан таъминлаш ва улар билан ишлаш 
деб аталган қисмида мактабни ҳозирги куннинг талаблари даражасидаги ўқитувчи ва тарбиячи 
қадрлар билан таъмин этишга қаратилган тадбирларни белгилаш билан бирга, мактаб 
ўқитувчисининг илмий методик, умумий педагогик ҳамда умумий психологик савиясини 
оширишга қаратилган қатор тадбирлар белгиланади. 
Бундан ташқари мактаб иш режасини мазкур қисмида педагогик қадрлар билан ишлаш ва 
уларнинг малакасини ошириш ҳамда қайта тайёрлашга қаратилган ишлар ҳам аниқ белгиланади. 
Бунда айниқса: а) мактаб ўқитувчиларининг малакасини оширишнинг режа-графигини 
тўзатиш: б) ўқитувчиларни ўз устида мустақил ишлаб ўзларининг илмий методий жарохатларини 
ошириш. Бунда ўз устида мустақил ишлаш бўйича консультацияларни, очик дарсларни ўтказиш 
ва уларга қатнашиш: в) малака ошириш ва методий ишлар. Мактаб ислохоти талаблари асосида 
ўқитувчиларни янги дастур бўйича қисқа муддатли курсларни ташкил этиш, уларни ўқитувчилар 
малакасини ошириш шаҳар, вилоят, республика институтларидаги курс машғулотларига 
қатнаштириш: 
Методий кенгаш, синф раҳбарларининг ҳамда фанлар бўйича методий бирлашмалари 
ишларини ташкил этиш. Мактаб методий кабинети (бурчаги)ни жиҳозлаш ва уни илмий-
методий адабиётлар билан таъминлаш. Ўқитувчилар шугулланаётган педагогик мавзулар асосида 
мактабда муаммоли семинарларни, илмий-методий йўналишдаги анжуманларни ташкил этиш. 
г) ўқитувчилар аттестацияси. Аттестация ўтказувчи гуруҳ ваунинг тадбирининг муддатини 
белгилаш, ўқитувчилар ҳақида аттестацияга доир ҳужжатларни тайёрлаш. Бу тадбирларни амалга 
ошириш билан боғлиқ тажрибаларни стентда акс эттириш. Аттестацияни ўтказиш давомида, 
ўқитувчиларнинг дарсларига қатнашиш ва бошқа ишлари билан танишиш: 
д) илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш, умумлаштириш ва оммалаштириш. Илғор
педагогик тажрибаларни ўрганиш, умумлаштириш ва оммалаштириш бўйича хайат аъзоларини 
белгилаш, муддати ва мавзусини аниқлаш, жавобгар кишиларни кўрсатиш. Тажрибаларни
умумлаштириш ва оммалаштиришга доир кургазма ва стендларни ташкил этиш. Шаҳар, нохия ва 
мактабдаги энг яхши ўқитувчилар дарсларига қатнашиш ҳамда уларнинг ибратли ишларини
ўрганиш. Илғор тажрибаларни ўрганиш, умумлаштириш ва ёйиш методикаси бўйича семинар-
практикум ўтказиш: е) мактаб доирасида педагогик ўқишлар ўтказиш каби масалаларга алоҳида 
эътибор берилади. 
Мактаб иш режасининг - ўқув тарбия ишларини йўлга қўиш-деб номланган қисмидан ўқув 
режасини ва дастурларининг ўз вақтида, юқори савияда, сифатли қилиб бажарилишини 
таъминловчи тадбирлар, мактабдаги таълимнинг асосини ташкил қилувчи дарснинг 
самарадорлигини ошириш, мактабдаги таълимни кабинет системасида олиб бориш, таълим-
тарбия жараёнида техника воситалари ва ЭХТ-дан фойдаланишни йўлга қўиш каби масалалар
кўрсатилади. Бундан ташқари режанинг мазкур қисмида фанлар бўйича таълимий ва тарбиявий 
ишлар: 
а) ўқувчиларни фан асосларидан чуқур ва мустаҳкам билим бериш: уларни мустақил 
ишлашга, мустақил фикрлашга ўргатиш йўли билан уларнинг илмий дунёқарашини
такомиллаштириб бориш. Оғзаки ва ёзма нутк маданиятини устириб бориш. 
б) ўқувчиларда билимга, фанга таълим жараёнига қизиқишни ошириш бўйича тарбиявий 
ишлар. Уларни билимлар, мустаҳкам кўникма ва малакалар билан куроллантириш. Мактабда ва 
уйда ўқув меҳнатини унумли ташкил этиш. 
в) китоб билан ишлаш, масаласини ҳозирги кун талаблари даражасида ташкил этиш: 
г) қобилиятли ва буш ўзлаштирувчи ўқувчилар билан якка тартибда ишлаш. 
Имтихонларга ҳозирлик қуриш ва уларни ўтказиш, ёзда ўқиш учун топшириқлар олган 
ўқувчилар билан ишлашни ташкил этиш, кўзги имтихонларни ўтказиб, билимларни ўзлаштирган 
ўқувчиларни синфдан-синфга кучириш. 
Мактабда китоб жамгармасини яратиш ва тулдириш, ўқувчиларни дарсликлар билан 
таъминлаш. 

---

Ўқитувчилар томонидан ўқувчилар билан олиб бориладиган ўқув ишларининг тематик ва 
ҳар бир дарсга планлар тузиш ва уларни ўрганиш, контроль ижодий, лаборатория ва амалий 
ишлар, ўқув экскурсияларини ўтказиш ҳамда машғулотларда техника воситаларидан 
фойдаланишга доир режаларни ишлаб чиқиш.