Pedagogikasi

BILASIZMI?
BU QIZIQ!
75

---

II.2. X alq pedagogikasida farzand tarbiyalashning m etod, 
usul va vositalari
X alq pedagogikasi barkam ol avlod tarbiyasi, uning kam olotiga oid 
barcha m asalalarni o ‘zida m ujassam etgan. Shunga k o ‘ra barkamol 
shaxs vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, ahillik, ilm va 
kasb-hunarga m ehr-m uhabbat, adolatlilik, ziyraklik, tashabbuskorlik, 
e ’tiqod va sadoqatlilik, oqibatlilik, odoblilik kabi fazilatlarga ega 
boMishi, shu bilan birga chuqur ilm egallashi, vaqtning qadriga yetishi, 
xalq udum lari va m illiy urf-odatlarini yaxshi bilishi va qadrlashi, diniy 
ta ’lim otlarni to ‘g ‘ri tushunishi, m uom ala odobi va kiyinish m adaniyatiga 
rioya qilishi lozim ligi uqtirilgan.
Bu fazilatlam ing aksi b o ‘lgan nodonlik, badxulqlilik, m anm anlik, 
q o ‘rqoqlik, y o lg ‘onchilik, odobsizlik, insofsizlik, sabrsizlik, baxillik, 
kibru havo, hasadgo‘ylik, farosatsizlik kabi illatlardan xoli b o ‘ lishi talab 
etilgan. A na shu ijobiy fazilatlam i yoshlar tarbiyasiga singdirish va 
illatlardan yiroq tutish yoki xoli qilish bo‘yicha xalq pedagogikasida 
qator tarbiya m etodlari, usul va vositalari mavjud.
0 ‘git-nasihat qilish, ibrat-o‘rnak ko ‘rsatish, rag ‘batlantirish va 
qoralash kabi m etodlarni xalqim iz asrlar 
davom ida q o ‘llab kelgan 
bo‘lib, uning quyidagi ijobiy shakllari:
-tushuntirish;
- o ‘rgatish, m ashq qildirish;
-odatlantirish;
-k u n tartibini rejalashtirish;
-yaxshi xislat va ishlarga undash;
-iltim os qilish;
-istak bildirish;
-m aqtash;
-rah m at aytish, m innatdorchilik bildirish;
- m a ’qullash;
-o lq ish aytish;
-d u o qilish;
-alqash;
-tasalli berish;
-m ukofotlash, taqdirlash;
- ishonch bildirish;
-oqlash;
- vasiyat qilish;
76

---

Shuningdek, xalq pedagogikasida o ‘sib kelayotgan yosh avlodni 
tarbiyalashda quyidagi holatlar qoralanadi:
- ta ’qiqlash, m a’n etish;
-buyurish;
- ta ’na, o ‘pka-gina qilish;
-talab qilish;
-uyaltirish;
-yolvorish va k o ‘ndirish;
-tanbeh berish;
-m ajbur qilish;
-nafrat bildirish;
-m asxara qilish;
-duoyibad qilish;
-koyish va qarg‘ash;
-ayblash va uyaltirish;
-oq qilish;
-ont-qasam ichirish;
-aybiga iqror qildirish;
-ishonchsizlik bildirish;
-zarda qilish;
- k o ‘r-ko‘rona ishonish;
-yom onlash va vaysash;
-urishish;
-q o ‘rqitish;
-gapirm asdan q o ‘yish;
-jism oniy jazo berish va h.
Hayotning m azm unini to ‘g ‘ri tushuntirish, farzandlarga odob- 
axloqni o ‘rgatish, ezgu ishlarga odatlantirishda xalq pedagogikasining 
yuqorida ta ’kidlangan tarbiya m etodlaridan foydalaniladi. 0 ‘git va 
nasihat m etodi xalq o g ‘zaki ijodining turli janrlarida o ‘z aksini topgan. 
M asalan, xalq m aqollari o ‘git va nasihat shaklida beriladi:
- Yaxshi b o ‘lsang kelinchak, bo ‘la ko‘rma erinchak.
-E ling senga cho‘zsa q o ‘l, unga doim sodiq bo‘l.
-K o ‘kka boqma, k o ‘pga boq.
-M ehnat qilsang yasharsan, katta-katta osharsan.
-Y o ‘qni borday qil, bom i bolday qil.
- Yaxshilik qilsang, yashir, yaxshilik k o ‘rsang, oshir.
-O b ro ‘ topam an desang - kam tar bo‘l.
77

---

K o‘rib turganim izdek, m aqollardagi 
odob-axloq mazm uni o ‘git- 
nasihat tarzida berilgan. X alq dostonlarida ham tarbiyaning bu shaklini 
k o ‘plab uchratam iz. M asalan, «Erali va Sherali» dostonida ustoz o ‘z 
shogirdlariga quyidagicha nasihat qiladi:
Y axshilikdan ajratm asin dilingni,
Ham yaxshilik ustun qilar q o ‘lingni,
M iskinlarga sa rf ayla, ber pulingni,
M en sening qurboning b o ‘lay, Erali.
K uch-quvvating g ‘oyiblardan tilagin,
G ’ariblam ing m anglayini silagin,
Sen ulardan oltin-duo tilagin,
Duo oltin b o ‘lar, bilgin Erali.
M ulla H aydar berdi shu nasihatni,
Sen ham b o ‘lding m ening bir farzandim ,
Q ulog‘ingda tursin shu nasihatim ,
M ing yashagin, aslo o ‘lma, Erali.
T arbiya m etodlari ichida eng k o ‘p qo ‘llanadigan turi bu nam una, 
ibrat k o ‘rsatish, y a ’ni o ‘m ak b o ‘lishdir. Buni ikki xil y o ‘nalishda am alga 
oshirish m um kin. B irinchisi, yaxshi fazilatlarga ega b o ‘lgan inson- 
lam ing ibratli jihatlarini k o ‘rsatish orqali undan o ‘m ak olishga undalsa, 
ikkinchisi salbiy axloqli kishilarning nojo‘ya ishlarini k o ‘rsatish bilan 
undan nafratlanishga o ‘rgatiladi. Buyuk allom alar va m utafakkirlam ing 
hayot y o ‘li bizga doim ibrat m aktabi bo‘lib qoladi. Chunonchi, oiladagi 
kattalar ham o ‘z farzandlari uchun doim o o ‘rnak k o ‘zgusi bo ‘lm oqliklari 
kerak. Chunki bola barcha yaxshi fazilatlarni ham, yom on illatlarni ham
eng avvalo oiladan o ‘rganadi, zero xalqim iz «Q ush uyasida ko'rganini 
qiladi», deb bejiz aytishm agan.
X alq 
pedagogikasidagi 
rag ‘batlantirish 
m etodiga 
m aqtash, 
m a’qullash, alqash, m ukofotlash kabi shakllarni kiritishim iz m um kin. 
B olalam ing yaxshi fazilat ila am alga oshirgan ibratli ishlari kattalar 
tom onidan m a’qullansa, m aqtalsa, olqishlansa, rahmat aytilsa, alqansa 
va im kon doirasida taqdirlansa, ular yanada yaxshi xislatlarga ega 
boMishga, yaxshi ishlam i bajarishga harakat qiladilar. Bunga o ‘zbek 
xalq o g'zaki ijodidan k o ‘plab m isollar keltirishim iz m um kin. A sar 
qahram onlari xalqni zolim ning zulm idan qutqarib xalqning olqishi va 
rahm atiga sazovor b o ‘lganligi, munosib taqdirlanganligi haqidagi ertak, 
rivoyat, afsona, asotir va dostonlar behisob. M aqtash, alqash paytida:
78

---

«Tarbiya bergan ota-onangga rahmat»;
«T a’lim bergan ustozingga rahmat»;
«U stozdan ibrat olgan aqllaringga rahmat»;
«Barakalla, o ‘g ‘lim, qizim»;
«Aqlu-hushing, idrokingga ofarin»;
«O qilaligingga tahsinlar b o ‘lsin» kabi ju m lalar ishlatiladi.
Asosan yoshi ulug‘lar, ota-onalar farzandlarining ijobiy ishlaridan 
m innatdor b o iish g an d a o ‘zlarining chuqur ichki istak va niyatlarini 
alqash orqali am alga oshirganlar. K eyinchalik bu istak-niyatlarini 
Ollohdan so ‘raydigan boMganlar va shu tariqa alqash-duolar yuzaga 
kelgan, alqashdan oldin «ilohim» so ‘zi ishlatila boshlangan. Quyida 
alqash-duolarga m isollar keltiramiz:
-(ilohim ) um ringdan baraka top;
-q o ‘ling dard ko‘rm asin (dard ko‘rma);
-tani-joning sog‘ b o ‘lsin;
-tuproq olsang oltin bo ‘lsin;
-u y in g bug‘doyga to ‘lsin;
-topganing to ‘yga buyursin;
-fayz-barakangni bersin;
-farzandlaringni huzur-halovatini ko ‘r;
-baxtiyor bo ‘l (baxtli b o i) ;
-ilohim niyatinggayet;
-u lu g ‘ m artabalar nasib qilsin;
-qasd qilganlar past bo'lsin, yer bilan yakson bo ‘lsin;
- d o ‘stga zor, dushm anga xor qilma;
- o ‘ylagan niyatlaringga yet;
-boshing toshdan bo‘lsin;
- to ‘y b o isin u , g‘am b o ‘lmasin;
-yaxshi kunlarga yetkazsin;
-k o ‘p bersin, ko‘l bersin, keng fe’l, ketm as davlat bersin;
-biring ikki, ikk ing tum an b o is in ;
-yegan noning halol bo‘lsin;
-yom onning yuzini teskari qilsin;
-farishtalar om in desin va h.
Xalq og ‘zaki ijodining ko‘plab janrlarida xalq orzu qilgan, el-yurt va 
hukmdorlar topshirig‘ini o ‘zining mardligi va matonati, donishmandligi 
bilan ado etgan obrazlaming mukofotlanganliklari haqida bayon qilinadi. 
Bu asarlardagi «...Barakalla, seni o ‘stirgan ota-onanga rahmat», - deb, 
ustidan tillo, javohirlar sochibdi; «Podsho uch kunu uch tun to‘y-tomosha
79

---

qilib, qizini bahodirga uzatibdi»; «...Uni jasorati va mardligi uchun 
shaharga hokim (yoki vazir) etib tayinlabdi»; «Tila tilagingni, - debdi va 
barcha tilaklarini bajo aylabdi,» - kabi jum lalarda o ‘z aksini topgan.
Farzandlam i yaxshi xulqi-odobi, yaxshi o'qishi, umuman, yaxshi 
inson bo‘lib yetishi uchun alqash, m aqtash, rahmat aytish, duo qilish, 
yaxshi tilak-istak, niyat bildirish, rag ‘batlantirish va m ukofotlash hozirgi 
kunda ham keng qo'llanadi, chunonchi yoshlam i shunday chiroyli alqash- 
duolarga mos qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb vazifasidir.
X alq pedagogikasida bola tarbiyasida qarg‘ish asosan xotin-qizlar 
tom onidan ishlatiladigan zararli tarbiya metodi hisoblanib kelingan.
«Q arg‘ishlar duch kelgan katta-kichikni goh suvda ch o‘ktirib 
oMdirsa, goh d o ‘zaxning yetti kundasida kuydiradi. B a’zilari odam xo‘r 
devlarga duch keltirsa, b a’zilari ona sutini o g ‘zidan keltirad i.» 36
X alqim izda q arg ‘ish va duo - olqishning ta ’siri, y a ’ni uning 
«tegishi» haqida ham qator iboralar bor. Q arg‘ish olganlar haqida 
«Falonchini q arg ‘ish urgan»; alqash olganlar haqida esa «Falonchi kam 
bo ‘lmaydi, chunki ota-onasining (xalqining, ustozining) duosini olgan» 
deyishadi. Q arg‘ishning zarari va olqish - duolarning ahamiyati 
quyidagi m aqollarda o ‘z aksini topgan:
- q arg ‘ish yaralaydi, olqish davolaydi;
- kiyim d o g ‘i ketar, qarg‘ish d o g ‘i ketmas;
- otilgan o ‘qdan q o ‘rqma, qarg‘ishdan q o ‘rq;
- olqish yaxshiga, qarg‘ish yom onga;
- dili to ‘g ‘ridan olqish chiqadi, dili qing‘irdan qarg‘ish;
- el q arg ‘asa, to g ‘ qulaydi, el alqasa bog‘ b o ‘ladi;
- ota-ona olqishi o ‘t-suvga oldirmas,
ota-ona q arg ‘ishi chohga tiqmay qoldirmas.
Demak, xalq a n ’anaviy tarbiya usulining bosh shiori: «O lqish olgan 
om ondir, q arg ‘ish olgan yomondir.»
D arhaqiqat, q arg ‘ish ishlatgan ota-ona va kattalarning o bro‘si 
y o ‘qoladi, ota-ona va farzandlar o ‘rtasidagi m ehribonlikka putur yetadi, 
oila ahilligiga darz ketadi. Ayniqsa, ota-ona qarg ‘ab, oq qilsa, uning 
oqibati har ikkala tom on uchun yom on bo ‘ladi. X alqim izning «Ura 
bersang eti qotar, qarg ‘ay bersang beti qotar» degan m aqoli ham 
q arg‘ishning zararini ta ’kidlaydi. Demak, qarg‘ishlarni um um an nutqdan 
chiqarib tashlash va ayniqsa bola tarbiyasida ishlatm aslik zarur.
Xalq pedagogikasida, uning m anbalarida jism oniy jazo tarbiyaviy 
ta ’sir k o ‘rsatuvchi vosita sifatida aslo uchram aydi, aksincha j'ismoniy