Pedagogikasi

B IL A S IZ M I?
0 ‘zbek odatlariga k o ‘ra oilada o ‘g ‘il farzand tu g ‘ilsa, unga atab 
qurilish ashyosi b o ia d ig a n ko ‘chatlar ekilgan, u voyaga yetguncha 
navnihol k o ‘chatlar terakzorga aylanib ketgan.
B U Q IZ IQ !
0 ‘zbeklar qayerda va qanday sharoitda bo‘lm asin yonidagi 
yaqin kishi, safdoshini o ‘z taom iga sherik qilish rasm b o ig a n . 
B u udum ning ancha kuchli ekanligini tasdiqlovchi « k o ‘z h aq i»
iborasi hozirgacha saqlanib, safdosh rizqini berish m a’nosida 
ishlatiladi. Bu odatga k o ‘ra, kim ning ko ‘z oldida non yopilsa 
yoki ovqat tayyorlansa, shu kishi o ‘zining k o ‘z haqiga ega 
b o'lishi m um kin, deb hisoblangan. Uyda, ayniqsa, bayram va 
hayit paytlarida shirin taom lar pishirilsa, qarindosh va yaqin 
q o ‘shnilarga bir kosa suzib chiqarish odati hozirgacha saqlan- 
gan. Shu tarzda ayrim m arosim larda dasturxon qilib kelinsa, un- 
dagi oziq-ovqatlam i qavm u-qarindosh va qo ‘shnilarga tarqatish 
rasm -rusum i mavjud. Shuningdek, shaxsiy bog‘ va undagi 
sabzavot va m evalar pishganda o ‘z yaqinlari bilan b o ‘lishish 
odat b o ‘lib qolgan. M azkur urf-odat o ‘zbeklarda milliy an ’anaga 
aylanib, hozir ham amal qilinadi.
I U .3 . X a lq p e d a g o g ik a s id a t a b ia t v a in s o n m u n o s a b a tla r i, x a lq  
ta b o b a t i v a s o g ‘lo m tu r m u s h ta r z in in g ifo d a la n is h i
1. 
M a’lum ki, ona tabiat o ‘zining beqiyos saxovati bilan insonlarga 
xizm at qilib keladi. 0 ‘z navbatida xalqim iz ham tabiatni asrash, 
avaylash, ardoqlash b o ‘yicha o ‘ziga xos odobnom a yaratganki, avlod-
119

---

ajdodlarim iz shu odobnom a asosida ekologik tarbiya topib kelgan. X alq 
pedagogikasi m anbalariga kiruvchi turli urf-odatlar, irim -sirim lar, 
udum lar, oila va q o ‘ni-qo‘shnichilik, xalq o g ‘zaki ijodi, san ’at asarlari 
va boshqalar vositasida ekologik odobnom a farzand tu g ‘ilishi bilan 
o ‘rgatila boshlangan. Shu jum ladan xalq m aqollarida har bir faslning 
fazilati, tabiatning m o'jizaviy jarayonlari falsafiy jihatdan chuqur 
ifodalangan. M asalan:
-T abiatga b o q san g -b o q ad i, oltin isirg‘a taqadi.
-Y axshi yil bahoridan m a’lum, yaxshi kun saharidan.
- Y ozning yom g‘iridan q o ‘rq, qishning qirovidan.
-Q ish o ‘ch o g ‘i tor, tur, uyingga bor.
-K u zn in g bir kuni qishning bir oyini boqar.
-Q o ra bulutdan tiniq suv tomar.
-K uning dan bir kun qolsa ham ko ‘chat ek!
0 ‘zbek xalqining tabiatni asrash bilan b og'liq qadriyatlari rang- 
barang. Jum ladan, isiriq, k o ‘ztikan, qalam pirm unchoq, tasbeho‘t, seda- 
na, rayhon, d o ‘lana, otquloq, chaqirtikan, kiyiko‘t, yalpiz kabi o ‘t-giyoh- 
lar «ko‘z tegm asin» degan m aqsadda uy peshtoqlariga, darvoza tepaia- 
riga osib q o ‘yilgan. X alqim iz turli dov-daraxtlar bilan bog‘liq qadam jo- 
lar, ziyoratgohlarga shifo izlab borganlar. 0 ‘sim liklarga turli balo-qazo 
va falokatlardan saqlovchi omil sifatida e ’tiqod qilish a n ’analari 
ekologik qadriyatlam ing bir ko ‘rinishiga aylangan. «Demak, ayrim
o ‘sim lik-giyohlar va daraxtlarni tim sollashtirib, unga e ’tiqodda b o ‘lish, 
ekologik 
tarbiyaning 
eng 
qadimgi, 
xalqona 
va 
ta ’sirchan 
ko ‘rinishidir.»55
Xalq pedagogikasida tabiatdagi nafaqat o ‘sim lik dunyosi, balki 
hayvonot olam ini ham him oya qilish, saqlash kabi ibratli fikrlar bor. Bu 
tabiat va hayvon, hayvon va inson m unosabatlarini aks ettiruvchi maqol, 
ertak, doston, afsona va rivoyatlar, asotirlar va q o ‘shiqIarda o ‘z ifodasini 
topgan. X alqim iz nutqida tez-tez ishlatiladigan «gullarni uzma, yom on 
b o ‘ladi», «qushlar, hayvonlarga ozor berma, yom on b o ‘ladi» kabi 
ogohlantiruvchi s o ‘zlam ing ta ’sir kuchi ham tabiatni asrashda katta 
aham iyatga ega b o ‘lgan.
Tabiat bilan bog ‘liq m arosim va bayram lar ham insonning axloqiy, 
jism oniy va ekologik tarbiyasida muhim o ‘rin tutadi.
Ilgari bolalar bahor elchisi - boychechak gulini terib, uning sh a’niga 
«boychechagim boylandi» degan ashulani aytib, uym a-uy yurib, bahor