Pentatonika

XALQ MUSIQASINING YETTI POGʻONALI DIATONIK LADLARI. 

PENTATONIKA 

Reja: 

1.  Xalq musiqasi ladlarining nomlari  

2.   Xalq ladlarining tabiiy major va minordan farqi  

3.   Pentatonika haqida tushuncha. 

 

Xalq  musiqasida  ketma-ket  kelgan  va  turli  diatonik  pogʻonalardan  tuzilgan 

yetti pogʻonali ladlar koʻp uchraydi. Biz bilamizki, lad pogʻonalarining birin-ketin 

kelishi, tovushqatorda katta va kichik sekundalar joylashishiga bogʻliq.  

Xalq musiqasi ladlarining tabiiy major va minordan farqi 

Qadimgi nomi 

Hozirgi major - minor 

tuzilmasidagi oʻrni 

Diatonik tovushqatordagi 

oʻrni 

Ioniy 

diatonik tabiiy do major 

ctovushidan 

boshlab 

tuziladi 

Doriy 

6-bosqichi koʻtarilgan minor 

d  tovushidan  boshlab 

tuziladi 

Frigiy 

2  –  pogʻonasi  pasaytirilgan 

minor 

e 

tovushidan 

boshlab 

tuziladi 

Lidiy 

4 – pogʻonasi koʻtarilgan major 

ftovushidan 

boshlab 

tuziladi 

Miksolidiy 

7-pogʻonasi pasaytirilgan major  gtovushidan 

boshlab 

tuziladi 

Eoliy 

tabiiy minor 

atovushidan 

boshlab 

tuziladi 

Gipofrigiy  yoki 

Lokriy 

2  va  5-bosqichlari  yarim  ton 

koʻtarilgan minor 

htovushidan 

boshlab 

tuziladi 

 

Xalq  ladlari  diatonik  tovushqatordagi  ma’lum  tovushlardan  tuzilganda, 

yuqoridagi  jadvalda  koʻrsatilganidek  hech  qanday  al’teratsiya  belgilariga  ega 

boʻlmaydi: 

 

 

Boshqa  bosqichlardan  tuzilganda  esa  jadvalda  koʻrsatilgan  tovushqatorlar 

intervallari al’teratsiya belgilari yordamida hosil qilinadi. 

Dunyo xalqlari musiqasida tovushqatori katta sekundalar va kichik tertsiyalar 

orasida  tuzilgan  besh  pogʻonali  ladlar  koʻp  uchraydi.  Bu  xildagi  ladlar 

pentatonika

1

 deyiladi.  

Fortepianoning qora klavishlarida, bir oktava oraligʻida birin-ketin eshitilgan 

barcha  tovushlar  pentatonika  tovushlarini  hosil  qiladi.  Pentatonika  tarkibiga:  yo 

bitta kichik tertsiya bilan uchta katta sekunda yoki ikkita kichik tertsiya bilan ikkita 

katta sekunda kiradi.  

Bu  lad  boshqa  ladlardan  tovushqatori  tarkibida  kichik  sekundalar  (yarim 

tonliklar)  ning  yoʻqligi  bilan  farq  qiladi.  Pentatonika  pogʻonalari  uchtonlik  hosil 

qilmaydi.  

Asosan  ikki xil pentatonika koʻp tarqalgan: 

1.  Birinchi  pogʻonadan  (diatonik  tovushqatorda,  ya’ni 

do)  major 

uchtovushligi  tuziladigan  pentatonika.  Bu  oʻz  xarakteri  bilan  major  ladiga  yaqin 

turadi, biroq  u tabiiy majordan 4  va  7 – pogʻonalar yoʻqligi bilan farq qiladi.  

 

Barcha diatonik pogʻonalardan major uchtovushligi pentatonikasi quyidagicha 

tuziladi: 

 

2.  Birinchi  pogʻonadan  (diatonik  tovushqatorda,  ya’ni  lya)  minor 

uchtovushligi  tuziladigan  pentatonika  minorni  eslatadi,  biroq  unda  2  va  6  – 

pogʻonalar boʻlmaydi. 

 

Barcha 

diatonik 

pogʻonalardan 

minor 

uchtovushligi 

pentatonikasi 

quyidagicha tuziladi: 

 

                                                           

1

Pentatonika  –  yunoncha  besh  va  ton  so’zlaridan  olingan  bo’lib,  oktava  ichida  beshta  tovushdan 

iborat bo’lgan tovushqator tuzilmasi / Ents.muz.slovar’. M., 1959. b.202. 

 

 

 

 

Tayanch tushunchalar 

Xalq  musiqasining  yetti  pogʻonali  diatonik  ladlari, pentatonika,  ioniy,  doriy, 

frigiy, lidiy, miksolidiy, eoliy, gipofrigiy yoki lokriy ladlari, pentatonika ladlari. 

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 

1.  Qanday ladlarga xalq musiqasining yetti pogʻonali diatonik ladlari deyiladi? 

2.  Do  tovushidan  tuzilgan  diatonik  tovushqator  xalq  ladlari  boʻyicha  nima  deb 

ataladi? 

3.  Miksolidiy ladini tushuntiring. 

4.  Frigiy ladiga misol keltiring. 

5.  Pentatonika atamasi nimani bildiradi? 

6.  Pentatonikaning qanday koʻrinishlari mavjud? 

7.  Pentatonika ladlari qaysi xalqlar musiqasida keng qoʻllaniladi?