Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

O‘QUV LUG‘ATINING LEKSIKOGRAFIK JANR SIFATIDA O‘RGANILISHI
Abduraxmonova Nilufar,
O‘zbekiston Milliy universiteti professori,filologiya fanlari doktori
Boysariyeva Saodat,
Termiz davlat universiteti o‘qituvchisi
Latipova Gulasal,
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti
Manbalarda ko‘rsatilishicha
1
, XIX asrning oxiri va 
XX asrning boshlarida ingliz tilining dunyo miqyosi-
da ommaviylashuvi natijasida keng miqyosda o‘quv 
leksikografik tadqiqotlar uchun uchun stimul vazifas-
ini bajardi. Unga ko‘ra 1930-yillarda talaffuz qilinuv-
chi simvollar tizimini qayta ishlash borasida dastlabki 
leksik minimum tushunchasi paydo bo‘ldi. Rus va 
ingliz tillarida o‘quv lug‘atlarini yaratish ancha oldin-
roq boshlangan bo‘lsa-da, uning tom ma’noda shak-
llanish taraqqiyoti XX asrning 2-yarmiga to‘g‘ri kela-
di. Tilni xorijiy til sifatida o‘qitish metodologiyasining 
alohida fan sifatida shakllanishi natijasida ta’limga 
yo‘naltirilgan lug‘atlarni yaratish xususiy maqsadlar-
dan kelib chiqqan deb aytish mumkin. 
Tabiiyki o‘quv lug‘atlarini boshqa lingvistik lug‘at-
lardan alohida belgilari mavjud. Xususan, V.V. Mo-
rovkin o‘quv lug‘atdagi so‘zlarni saralashdagi eng 
asosiy tamoyillardan biri sifatida muayyan chet tilini 
o‘qitishning maqsad, vazifalari, bosqichi va real sha-
roiti, o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi va ularning 
millatini hisobga olish zarurligi, qolaversa, lug‘atning 
strukturasi va kontenti o‘quv-uslubiy maqsadga mu-
vofiqligi, ona til va xorijiy tillar o‘rtasidagi tizimli muno-
sabatni nazarda tutadi
2
. 
Tarixiy faktlarga asoslanilsa, Rossiyada o‘quv 
lug‘atchiligi XVIII asrdan rivojlana boshlangan
3
. O.
Petrushova o‘z tadqiqotida dastlabki ingliz-rus tarji-
ma lug‘ati ingliz tili grammatikasi uchun ilova tarzda 
nashr ettirilganligi, keyinchalik o‘quv lug‘atlarining so-
haviy ko‘lami xususiylashganini ta’kidlaydi.
Shuningdek, muayyan ma’noda o‘quv lug‘atini 
1 
Петрушова О. Л. Учебные словари в межкультурной ком-
муникации: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ярославль, 
2009. – C. 9.
2 
Морковкин В.В. Основы теории учебной лексикографии: 
Автореф. дис. ... доктора филол. наук. – M.: Ин-т рус. яз. им. 
А. С. Пушкина, 1990. – 72 с.
3 
Петрушова О. Л. Учебные словари в межкультурной ком-
муникации: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ярославль, 
2009. – C. 9.
filologik maqsadga yo‘naltirilgan lug‘atlardan farqlash 
lozim. Boshqa fan va sohalarning ta’limiga yo‘nal-
tirilgan lug‘atlar ham shular sirasiga kiradi. Bun-
day lug‘atlar ko‘proq terminologik xarakterga ega.
O‘zbek tilidagi birinchi sohalashtirilgan o‘quv lug‘ati 
sifatida 1953-yilda nashr etilgan “O‘zbek klassik ad-
abiyoti asarlarini o‘qish uchun qisqacha lug‘at”ini na-
muna sifatida keltirish mumkin.
O‘quv lug‘atchilikka doir tadqiqoqtlar nafaqat til 
o‘qitish sohasining, balki pragmalingvistika, lingvokul-
turologiya, tarjimashunoslik, qolaversa, madaniyat-
lararo muloqot nazariyasining ham o‘rganish obyekti 
hisoblanadi. Shu jihatdan ushbu yo‘nalishda olimlar 
turli nuqtai nazardan tilni tushunish va uni kommu-
nikatsiyada qo‘llash masalasida muammoli jihat-
larga alohida e’tibor qaratishadi. O‘quv lug‘atlarni 
shakllantirishning psixolingvistik yondashuv asosida 
o‘rganish bugungi tilshunoslikning eng munozarali 
nuqtasiga aylangan. Zero tilni tushunish va uni tafak-
kur doirasida nutqda qayta yaratish jarayoni uchun 
muayyan darajada amaliy eksperimental tadqiqotlar 
olib borish zaruriyati borligini ko‘rsatadi. Manbalar-
da ta’kidlanishicha, lug‘atdan topilgan ma’lumot foy-
dalanuvchining semantik xotirasiga aniq va qanday 
ta’sir qiladi
4
. Lug‘at yaratishda leksikograflar tomoni-
dan yuqoridagi savollar kesimida lug‘at yaratishning
psixolingvistik jihatlariga e’tibor qaratiladi. Til o‘rgan-
ayotganda o‘quvchilar turli xildagi lug‘atlarga muro-
jaat etarkan psixolingvistik omillar birlamchi sanaladi. 
U yoki bu turdagi lug‘at turi qaysi auditoriyaga mo‘ljal-
lanishi hisobga olinadi. 
Bizningcha, muayyan xorijiy tilni tushunish 4 turd-
agi jarayonda voqelanadi:
– u yoki bu so‘z haqida avvaldan ma’lumotga ega 
emaslik; 
4 
https://euralex.org/elx_proceedings/Euralex1986/022_
Henri%20Bejoint%20(Lyon)%20-Psycholinguistic%20
evidence%20and%20the%20use%20of%20dictionaries%20
by%20L2%20learners.pdf 

---

32
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
– so‘zni avval eshitgan yoki ko‘rgan, lekin ma’nosi 
anglashilmaslik;
– biror so‘z xususiy konteksdagina anglashilishi;
– ayrim so‘zlar alohida iste’molda qo‘llanganda 
ham tushunarli bo‘lishi.
O‘quv lug‘ati foydalanuvchilarga mavhum tush-
unchalarni konteksda tushunish maydonini aniqlab 
beradi. 
Psixolingvistikaning rivojlantiruvchi psixolingvis-