Plastmassalardan detallar tayyorlash texnologiyasi. Quyish usuli Qizdirib presslash va bosim bilan quyish

---

 Plastmassalardan detallar tayyorlash texnologiyasi. 
 
1.Quyish usuli 
2.Qizdirib presslash va bosim bilan quyish, 
1.Siqib chiqarish va presslash usulida detallar tayyorlash. 
Foydalanilgan adabiyotlar 

---

Kirish 
Plastik - bu juda yumshoq, bolalarning 
o'yin xamirini eslatuvchi material. U yaxshi 
cho'ziladi, rulon va mog'orlanadi. Issiqlik bilan 
ishlov berishdan keyingi mahsulotlar plastikka 
o'xshaydi. Ushbu material kattalar ijodkorligi 
uchun ham, bolalar uchun ham javob beradi. 
Rangli plastmassadan hayvon haykalchalari va 
turli xil zargarlik buyumlarini yasashingiz mumkin.Plastik massalar va ulardan detallar 
tayyorlash. Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida olingan materiallar 
bo‘lib, ularni olish yoki qayta ishlashning ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka ega 
bo‘ladi. Plastik massalar oddiy va murakkab xillarga ajratiladi. Oddiy plastik massalar 
yolg‘iz polimerlardan iborat bo‘lib, ularga polietilen, polistirol, kapron, organik shisha va 
boshqalar kiradi. Plastmassalar, plastik massalar, plastiklar — tabiiy yoki sintetik yuqori 
molekulali birikmalar asosida olinadigan materiallar. Issiqlik yoki bosim taʼsirida 
qoliplanadi va qoliplangan shaklini mustahkam saqlaydi. P.dan yasalgan mahsulotlar 
yengilligi, elektr tokini, issiq-sovuqni oʻtkazmasligi, atmosfera taʼsirlariga chidamliligi, 
yemiruvchi muhitga, haroratning keskin oʻzgarishiga bardoshliligi, mexanik 
mustaxkamliligi yuqoriligi va murakkab shaklli buyumlar yasash mumkinligi bilan 
boshqa materiallardan ajralib turadi. 
P. polimerlarning turiga koʻra, termoplastlar va reaktoplastlarga boʻlinadi. 
Termoplastlar tarkibida chiziqsimon yuqori molekulali birikmalar yoki sopolimerlar 
(polietilen, polistirol, polivinilxlorid va boshqalar) bor. Chiziqsimon polimerlar asosiga 
qurilgan P. tarkibida plastifikatorlar, boʻyagichlar ham boʻladi. Plastifikatorlar yuqori 
temperaturada P.ning plastikliligini oshiradi va qoliplangan mahsulotni qayishqoq hamda 
sovuqqa chidamli qiladi. Termoplastlar sovuqqa chidamsiz, 60—100° dan yuqori 
temperaturada mustahkamligini tez yoʻqotadi. Lekin koʻpchilik termoplastlar zarbga 
chidamliligi, dielektrik tavsiflarining yuqoriligi, optik shaffofligi, ulardan murakkab 
shaklli buyumlar qoliplash osonligi bilan reaktoplastlardan farq qiladi. Termoplastlar 

---

oʻrtacha kuch va 60—100° temperaturada ishlaydigan (umumiy maqsadlarga 
moʻljallangan) asbob qismlari (etrollar, viniplast, polistirol), shuningdek, elektr va 
radiotexnika buyumlari (polistirol, polietilen, polipropilen, ftoroplast) tayyorlashda 
qoʻllanadi. Termoplastlardan ishlangan buyumlar kimyoviy taʼsirlarga oʻta chidamli 
(fotoplastlar, polistirol, polietilen, vinilplast), yeyilmaydigan (poliamidlar, polietilente-
reftalat), optik shaffof (polimetil -metakrilat, polistirol) boʻladi. 
Reaktoplastlar tarkibida isitilganda yoki katalizatorlar (fenolformaldegid va 
karbamid smolalar) hamda qotirgichlar (epoksid smolalari, polisiloksanlar, toʻyinmagan 
poliefirlar) taʼsirida toʻrsimon tuzilishga ega boʻlgan polimerlar hosil qilib qotadigan 
polimerlar boʻladi. Reaktoplastlardan tayyorlangan buyumlar qotganidan keyin issiqlik 
taʼsirida buzilmagunicha oʻzining shishasimon holatini saklaydi. Reaktoplastlarning 
tarkibida toʻldirgichlar, chiziqsimon polimerlar: qotish jarayonini rostlagichlar, 
boʻyagichlar, termostabilizator, antiseptiklar boʻladi. Reaktoplastlar toʻldirgichlar turiga 
koʻra, kukunli (yogʻoch uni, asbest kukuni, kvars uni va h.k.), tolali (ip-gazlama, asbest 
tolasi, shisha tolasi), listli (qogʻoz, ip-gazlama, shisha toʻqimasi, yogʻoch shpon) xillarga 
boʻlinadi. Qotirilgan P. dan tayyorlangan buyumlar 100—350°da kuchning uzoq, 
muddatli taʼsiriga bardosh beradi (polimer va toʻldirgich turiga qarab). Reaktoplastlar 
yuqori kuchda ishlaydigan, issiqqa uzoq chidaydigan, keskin atmosfera taʼsiriga bardosh 
beradigan va yaxshi dielektrik xossali boʻlgan mahsulotlar ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. 
Tabiiy smolalar (kanifol, shellak, bitum va boshqalar) asosida olinadigan P. 
qadimdan maʼlum. Sunʼiy polimer — nitrotsellyuloza (sellyuloza nitrati)dan 
tayyorlangan eng dastlabki P. selluloid boʻlib, u 1872-yilda AQSH da ishlab chiqarila 
boshlagan. 1906—10 yillarda Rossiya va Germaniyada tajriba sanoa-tida 1-reaktoplastlar 
— fenol-formaldegid smolalar asosida olinadigan materiallar ishlab chiqarish yoʻlga 
qoʻyildi. 30-yillarda sobiq SSSR, AQSH, Germaniya va boshqa sanoati rivojlangan 
mamlakatlarda termoplastlar, polivinilxlorid, polimetilmetakrilat, poliamid, polistirollar 
ishlab chiqarishi tashkil etildi. Lekin P. sanoati 2-jaxon urushidan keyingina rivojlandi, 

---

20-asr 50-yillarida koʻpchilik mamlakatlarda polietilen P. koʻplab ishlab chiqarila 
boshladi. 
Oʻzbekistonda 10 ga yaqin korxona P.ni qayta ishlaydi. Shulardan Toshkent 
plastmassa zavodi, Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab 
chiqarish zavodi ixtisoslashgan korxonalardir. 
Qurilishda P. pollarga qoplashda va boshqa pardoz ishlarida, binolarni 
germetiklash, gidro va termoizolyasiyalash, quvurlar, sanitariya-texnika uskunalari ishlab 
chiqarishda, yopmalar, deraza, eshik, sayyohlar uychasi, yozlik pavilonlar tayyorlashda 
qoʻllaniladi. Mashinasozlik materiallari ichida P. yetakchi oʻrinni egallaydi. P. 
mahsulotlar tannarxini arzonlashtiradi, mashinalarning muhim texnik iqtisodiy 
parametrlari, massasi kamayadi, puxtaligi, ishonchliligi va h.k. oshadi. P.dan tishli 
gʻildiraklar, podshipniklar, roliklar, stanok yoʻnaltirgichlari, quvurlar, boltlar, gaykalar 
va boshqa ishlab chiqariladi. P.ning aviatsiyasozlikda keng qoʻllanilishiga sabab ularning 
yengilligi va texnik xossalarini oʻzgartirish imkoniyatiga egaligidir. Raketa va kosmik 
kemalar ishlab chiqarishda ham P. muhim ahamiyat kasb etdi. Reaktoplastlardan 
foydalanib reaktiv dvigatellar, samolyotlarning kuch agregatlari, raketa korpuslari, 
gʻildiraklar, shassi ustunlari, vertolyotlarning parraklari, issiqlik saqlash elementlari, 
osma yonilgʻi baklari tayyorlanadi. Termoplastlar oyna elementlari, antenna suyurmalari 
va h.k. ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. 
P. kemasozlikda kemalarning korpusi va korpusli konstruksiyalar (asosan, 
shishaplastlar), kema mexanizmlarining detallarini tayyorlashda, kema xonalarini 
pardozlash, ularni issiq, tovush va gidroizolyasiyalashda ishlatiladi. 
Avtomobil sozlikda P.dan avtomobil kabinalari, kuzovlari va ularning yirik 
gabaritli qismlari, dvigatel, transmissiya shassi detallari tayyorlanadi.Murakkab plastik 
massalarda 
bog‘lovchi 
polimerlardan 
tashqari 
toldiruvchilar, plastifikatorlar, 
stabilizatorlar, katalizatorlar, moylovchi va bo‘yovchi moddalar ham bo‘ladi. Ba’zan 
bog‘lovchilar 
sifatida 
polimerlar 
o‘rniga 
bitum, asfalt, sementlardan ham foydalaniladi. To‘ldirgichlar plastmassalarni fizika-

---

mexanik, kimyoviy va texnologik xossalarini yaxshilash bilan kam yeyiladigan qiladi. 
Ularning narxini arzonlashtirish maqsadida tarkibiga zaruriyatiga ko‘ra 40–80% gacha 
to‘ldirgichlar sifatida yog‘och uni, paxta, qog‘oz, asbest, to‘qima va shisha tolalari, bo‘r, 
gips, grafit, kaolin, talk kukunlari va boshqa materiallar qo‘shiladi. 
Plastik massalarning plastikligi, elastikligi va oquvchanligini oshirish maqsadida 
plastifikatorlar kiritiladi va plastifikatorlar sifatida kamfara, kana-kunjut moyi, glitserin, 
dibutilftolat va boshqalar. Stabilizatorlar plastik massalarga issiqlik, nur va boshqa 
faktorlar ta’sirida turg‘unligini oshirish maqsadida oltingugurtli birikmalar, fenollar va 
boshqalar 
ma’lum 
nisbatda 
qo‘shiladi. 
Katalizatorlar sifatida magneziya, urotropin, ohak va boshqa materiallardan 
foydalaniladi. 
Ular 
polimer 
materiallarning 
qotish 
jarayonini 
tezlatadi. 
Moylovchi moddalar plastmassalarni presslash jarayonini osonlashtirish uchun 
qo‘shiladi. Ularga mum, steorin, transformator moyi va boshqalar kiradi. Bo‘yoqlar 
plastmassaga kerakli rang beradi. Bo‘yoq sifatida oxra, rodanin, nigrozin va boshqalardan 
foydalaniladi. Plastik massalar xossalariga (molekulalararo bog‘lanish xarakteriga) ko‘ra 
termoplastik 
va 
termo-reaktiv 
xillarga 
ajratiladi. 
Termoplastik plastmassalarda polimer molekulalari o‘zaro bo‘shroq chiziqli 
bog‘lanadi. Ular qizdirilganda yumshab, sovitilganda qotadi. Shu sababli, ularni takror 
qizdirib 
ishlov 
beriladi. 
Bu 
holda 
xossalari 
saqlanadi. 
Polistirolning o'zi atrof-muhitga zarar etkazmaydi, ammo unga asoslangan ba'zi turdagi 
materiallar sog'liq uchun xavfli bo'lishi mumkinBu yonuvchan materialdir. Polistirolning 
xususiyatlari va maqsadiga qarab, umumiy foydalanish uchun markalar o'rnatiladi, 
shuning uchun iste'molchi ushbu belgilardan foydalangan holda ma'lum bir markaning 
polimer xususiyatlari va qo'llanilishi haqida ma'lumotga ega bo'lishi mumkinPolistirol 
uchun birinchi patent (ommaviy ravishda o'z-o'zidan polimerizatsiya yo'li bilan) 1911 
yilda Germaniyada olingan. U erda 1920 yilda polimerni sanoat ishlab chiqarish 
boshlandi. 
1936 
yilda 
Yiliga 
6000 
tonna 
ishlab 
chiqarilgan. 
Germaniyadan tashqarida polistirol ishlab chiqarishning o'sishi uzoq vaqt davomida 
monomerning yuqori narxi tufayli cheklangan. Ikkinchi jahon urushi yillarida AQShda 
stirol-butadien kauchuk ishlab chiqaradigan katta tonnali ishlab chiqarish AQShda tez 

---

rivojlanishga turtki bo'lib, tabiiy ravishda stirol narxining pasayishiga olib keldi. 
Urushdan so'ng, tarkibida 50 foizdan ortiq stirol bo'lgan (stirol butadien kauchukidan 
farqli o'laroq, stirol qariyb 30 foiz bo'lgan) polistirol va stirol kopolimerlari ishlab 
chiqarish mustaqil ravishda rivojlandi. Bunday samarali mahsulotlarni ishlab chiqish; 
kengaytirilgan polistirol, yuqori ta'sirli stirol polimerlari, ABS plastmassalari, polistirol 
plastmassalar, umuman olganda, polietilen va polivinilxloriddan so'ng global plastmassa 
sanoatida 
uchinchi 
o'rinni 
egalladi. 
Polistirol va yuqori ta'sirli polistirol stirolni ommaviy polimerizatsiya qilish yo'li bilan 
olinadi. 
Plastik massalardan turli shakldagi va o‘lchamdagi detallarni tayyorlashda qator 
texnologik usullar mavjud bo‘lib, ular ichida bosim bilan quyish, siqib chiqarish, 
presslash usullari ko‘proq tarqalgan. 1. Quyish usuli mashinasozlikda termoplastik 
plastmassalar (polietilen, viniplast, polistirol, poliamid va boshqalar) dan turli shakl va 
o‘lchamdagi detallar tayyorlashda qo‘llaniladi. 1-rasmda bunday mashinaning tuzilishi 
va ishlashi sxematik tarzda keltirilgan. Sxemadan ko‘rinadiki, bunker 7 ga kiritilgan 
granula yoki kukun materialni dozator 8 dan elektr qizdirgich 4 li silindr 5 ga uzatadi. 
Plunjer 6 ning chapga
yurishida bu material silindrning qizigan zonasiga o‘tib 150—300° temperaturada 
qizib suyuqlangach, soplo 3 orqali 10—200 MPa bosimda pressforma 1 bo‘shlig‘i 2 
ni 
to‘ldiradi. 
U yerda bir necha sekund saqlangandan so‘ng plunjer 6 dastlabki joyiga 
qaytarilgach, pressforma ajratilib detal olinadi. Bu usul serunumligi (5—20 s. da 
detal olish), mahsulotning geometrik aniqligi va tashqi yuzasining juda tekisligi 
sababli 
mexanik 
ishlov 
berish 
talab 
etilmaydi. 
Termoplastlardan tayyorlangan buyumlarni juda yuqori bo`lmagan hariratlarda 
qayta ishlab boshqa shakldagi buyumlar tayyorlash mumkin. Reaktoplastlardan 
tayyorlangan buyumlarni qayta eritib boshqa buyum tayyorlksh mumkin emas . 
bunga uning tarkibidagi elementlarning erish temperaturalaridagi uchuvchanligi , 
barqaror xossalarga ega bo`lmasligi va eritish jarayoning zararli ekenligi bilan 
asoslanadi.Sanoatda termoplastlar kimyo , oziq-ovqat , farmasevtika sohalarida 

---

keng qo`laniladi.reaktoplastlar esa ayrim mehanik xossalarining yuqoriligi sababli 
elektrotexnika, elektr simlarining izolyatsiyasi va turli jihozlarning korpuslarini 
tayyorlashda qo`llaniladi.
material
Zichli
gi 
, 
g/sm3
CHo‘zilishi
ga 
puxaligi, 
kgk/mm2 
Nisbiy 
uzayishi,
% 
Qattiqli
gi NV, 
kgk/m
m2 
Zarbiy 
qovushqoqli
gi, 
kgk/sm2 
Martens 
bo‘yich
a 
issiqlik
ka 
damlili
gi 
Termoplastik 
plastmassalar 
Polietilin 
Pliamidlar 
Fotoroplas-4 
Plivinil-xlorid 
Organik shisha 
0,93 
1,1-
1,4 
2,3 
1,5 
1,2-
1,8 
0,8-1,4 
5-10 
1,6-3,1 
5-7 
4 
100-300 
100-300 
250-400 
250-400 
4 
1,4-2,5 
10-15 
3-4 
- 
17 
20-160 
100-170 
100 
100 
20 
110 
80-120 
260 
170 
80-95 
Termoreaktiv 
plastmassalar 
Fenolformaldegi
tlar 
Epoksidlar 
Poldiefirlar 
Getinaks 
Tekstolit 
1,2-
1,6 
1,2-
1,7 
1,3-
1,4 
1,0-
1,4 
1,4 
1,5-3,5 
2,8-7 
4,2-7 
8-10 
6,5-10 
1-5 
3-6 
2 
- 
1 
-3 
25-30 
- 
10-20 
25-30 
20-35 
1 
gacha 
1 
gacha 
1 
13-15 
25-30 
125 
- 
- 
150 
120 

---

2 . E k s t r u d e r d e b a t a l u v c h i c h e r v y a k l i m a s h i n a d a s i q i b 
c h i q a r i s h u s u l i d a d e t a l l a r n i t a y y o r l a sh. 2- rasmda uzluksiz ezib 
ishlash mashinasining ishlash sxemasi keltirilgan. Sxemadan ko‘rinadiki, granula 
yoki kukunsimon termoplast bunker 1 ga kirib, u yerdan ish silindri 3 ga o‘tadi. 
Chervyak 2 aylanganda silindr 3 dagi qizdirilgan zona 4 dagi termoplast siqilib 
matritsa ko‘zidan o‘tkaziladi. Bu yerda u qizib oquvchan qovushoq holatga o‘tadi. 
Bunday holatdagi plastik massani uzluksiz aylanayotgan chervyak kallak 6 ning 
kalibrlangan teshigi orqali ezib chiqaradi. Bu usul chiviqlar, turli profilli mahsulotlar, 
lenta, 
truba, 
simni 
izolyatsiya 
bilan 
qoplashda 
qo‘llaniladi. 
3. Qizdirib presslash. 37 Bu usuldan termoreaktiv plastmassalardan turli 
shakl va o‘lchamdagi detallar tayyorlashda foydalaniladi. Bunda pressformaga 
kiritilgan pressmaterialni oquvchan qovushoq holatga keltirish uchun u zarur 
temperaturagacha 
qizdiriladi. 
Pressforma tayyorlanuvchi detal kopstruksiyasiga ko‘ra bir yoki 
rasm 
Bosim 
bilan 
quyish 
2-rasm 
Uzluksuz 
ezib 
ishlash 
mashinasining 
sxemasi: 
mashina 
sining 
ishlash 
sxemasi: 
1 — pressforma; 2 — pressforma bo‘shlirr; 1-bunker: 2 — chervyak; 3 — 

---

silindr; 
3 
— 
ssplo; 
4 
— 
elektr 
qizdirgich; 
5 
— 
si- 
4- qizdirilgan zona, 5 — spravka; a—kall.chk, lindr; 6—plukjer; 7—bunker; 8—dozator 
o‘p detallar tayyorlash uchun yarokli bo‘ladi. 3-rasmda to‘rg‘i presslash 
sxemasi keltirilgan. Magritsa 1 ga pressmaterial 2 yuklanguncha u zarur 
temperaturagacha 
kizdirilib, 
keyin 
puanson 
3 
bilan 
presslanadi. 
Presslashda 
ajralib 
uchuvchi 
moddalar 
va 
namlik 
buyumda 
gaz 
bo‘shliqlari 
hosil 
qilmasligi 
uchun 
puanson 
2 
— 
4s pressfermadan ko‘tariladi. Odatda, bu operatsiya 2 — 3 marta 
takrorlanadi. 
Keyin 
pressmaterial 
pressformada 
ma’lum 
vaqt 
bosim 
ostida 
tutib 
turiladi. 
Bunda 
polimerlash 
jarayoni 
to‘la kechishi bilan buyum zarur fizik-mexanik xossaga ega bo‘ladi. 
Pressformada material ma’lum vaqt saqlangandan keyin bosim olingach, tayyor buyum
3 
turtkich 
2 
yordamida 
. 
press 
formadan 
ajratiladi 
va 
zarur 
bo‘lsa 
Tozalanad 
Plastmassalar hamma sohada keng qo‘llaniladi. Ulardan har xil sodda o‘rovchi 
material tayyorlash bilan birga detallar ham tayyorlanadi. Shuning uchun metallar kabi 
ularni ham payvandlash mumkin. 
Plastmassalarni payvandlashda bir xil yoki har xil turdagi plastmassalarni issiqlik va 
bosim yoki bosimsiz biriktiriladi. Payvandlash jarayoni plastmassani termoplastik holati 
chegarasida amalga oshiriladi. Payvandlash usullarining ko‘pi metallarni payvandlash 
usullari bilan bir xildir. Ulardan ko‘proq qo‘llaniladiganini quyida ko‘rib chiqamiz.