Pán oqıtıwshısı: Karlibaeva Guljaxan Tema: Georg Om tajribesi. Om ozınıń elektr shinjirıniń tiykarg’i nizamınıń ashiliwı Reje

Turaqlı toq shınjırında bólinip shıǵatuǵın energiya
Turaqlı toqtıń tuyıq shınjırındaǵı energiyalıq qatnaslardı qaraymız. SHınjırdıń sırtqı qarsılıǵın 𝑅 arqalı belgileymiz. SHınjırda bólinip shıǵatuǵın tolıq quwat shınjırdıń sırtqı hám ishki bólimlerindegi bólinip shıǵatuǵın quwatlardıń qosındısınan turadı. Onı
(13)
túrinde yamasa formuladaǵı 𝐼(𝑅 + ) = ℰ ańlatpasın esapqa alıp
𝑊 = 𝐼 ⋅ ℰ (14)
túrinde jaza alamız. Solay etip, shınjırda bólinip shıǵatuǵın tolıq quwat toqtıń kúshi menen elementtiń e.q.kúshini kóbeymesitúrinde ańlatıladı eken. Bul quwat energiyanıń qanday da bir táreplikderekleriniń esabınan bólinip shıǵadı. Energiyanıń usınday deregi bolıp elementte júretuǵın ximiyalıq reakciyalar xızmet ete aladı. Demek, turaqlı toqtıń shınjırında táreplik kúshler +𝐼ℰ shamasına teń oń quwattı rawajlandıradı.
Endi shınjırda bólinip shıǵatuǵın quwattıń element tuyıqlanǵan sırtqı qarsılıq 𝑅 den qanday ǵárezlikke iye ekenligin qaraymız. Berilgen ℰ e.q.kúshine jáne ishki qarsılıǵına iye bolǵan element sırtqı 𝑅 qarsılıǵı menen tuyıqlanǵan bolsın; 𝑅 den mınaday shamalardıń ǵárezligin anıqlaymız: shınjırda bólinip shıǵatuǵın tolıq quw atlıq 𝑊, shınjırdıń sırtqı bóliminde
bólinip shıǵatuǵın quwat hám san mánisi boyınsha shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwattıń barlıq quwatqa qatnasına teń bolǵan paydalı tásir koefficient (p.t.k.) η.
SHınjırdaǵı toqtıń kúshi I Om nızamı boyınsha
(15)
formulasınıń járdeminde anıqlanadı. Eń úlken mániske ol 𝑅 = 0 bolǵan jaǵdayda erisedi. Bunday jaǵdaydaǵı toqtı qısqa tuyıqlanıw toǵı dep ataydı. Onıń kúshi mınaǵan teń:
(16)
Sırtqı qarsılıqtıń mánisi úlkeygende toq kúshiniń shaması kishireyedi hám sırtqı qarsılıqtıń mánisin sheksiz úlkeygende nolge asimptotalıq túrde jaqınlasadı (4-súwretke qarańız). SHınjırda bólinip shıǵatuǵın tolıq quwat mınaǵanteń:
𝑊 = 𝐼ℰ = (17)
Qısqasha tuyıqlanıw toǵı payda bolǵan jaǵdayda (𝑅 = 0) ol eń úlken mániske iye boladı
(18)
𝑅 diń úlkeyiwi menen quwattıń mánisi kishireyedi hám 𝑅 diń mánisi sheksiz úlkeygende asimptotalıq ráwishtenolge umtıladı

4-súwret. Toq kúshiniń sırtqı qarsılıqtan ǵárezligi.

5-súwret. SHınjırdıń sırtqı bóleginde bólinip shıqqan quwat 𝑎 nıń (1),tolıq quwat 𝑊 nıń (2), paydalı tásir koefficienti 𝜂 nıń (3) shınjırdıń sırtqı bóliminiń qarsılıǵı 𝑅 den ǵárezlig

shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwattıń mánisi mınaǵan teń:
(19)
Qısqa tuyıqlanıw toǵı bar bolǵan jaǵdayda 𝑅 = 0. Bunday jaǵdayda shınjırdıń ishki bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwat nolge teń. 𝑅 = teńligi orınlanǵanda, yaǵnıy sırtqı qarsılıq ishki qarsılıqqa teń bolǵanda, eń úlken mánisine jetedi. Bunday jaǵdayda
(20)
yaǵnıy, qısqa tuyıqlaǵandaǵı quwattıń tórtten birine teń. 𝑅 = teńligi orınlanǵanda quwat nıń maksimum shamasınıń alına tuǵınlıǵına iseniw ushın shamasınan sırtqı qarsılıq boyınsha tuwındı alamız:
(21)
Nátiyjede
(22)
ańlatpasına iye bolamız. Maksimumnıń shárti boyınsha birinshi tuwındınıń nolge teń bolıwı kerek:
(23)
Bunnan 𝑅 = teńligine iye bolamız. Bunday shárt orınlanǵanda shamasınıń minimumın emes, al maksimumın alatuǵınımızdı ekinshi tuwındı nıń belgisin anıqlaw jolı menen anıqlaw jolı menen isenemiz. Sırtqı qarsılıqtıń shaması sheksiz úlkeygende shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwat nolge umtıladı. Paydalı tásir koefficientin shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwattıń barlıq quwat 𝑊 ǵa qatnası túrinde anıqlanadı:
𝜂 = (24)
teńligi orınlanǵanda 𝜂 = 0 teńligine iye bolamız, 𝑅 diń úlkeyiwi menen p.t.k. η úlkeyedi hám 𝑅 qarsılıǵınıń sheksiz úlkeyiwi menen 𝜂 = 1 ge umtıladı. Biraq, bunday jaǵdayda sırtqı shınjırda bólinip shıǵatuǵın quwat nolge umtıladı. Sonlıqtan p.t.k koefficientiniń maksimumı shárti ámeliy jaqtan qızıq emes. 5-súwrettegi 1 iymekligi shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıqqan quwatınıń shınjırdıń sırtqı bóliminiń qarsılıǵı 𝑅 den ǵáreziligin, 2 iymekligi tolıq quwattıń 𝑅 den ǵárezligin hám, aqırında, 3 iymeklik paydalı tásir koefficienti 𝜂 nıń sol sırtqı karsılıq 𝑅 den ǵárezligi kórsetilgen. Kórinip turǵanınday, 𝑅 diń úlkeyiwi menen 𝜂 shaması da úlkeyedi. Ámeliy kóz-qarastan mına jaǵday eń qızıqlısı bolıp tabıladı: shınjırdıń sırtqı bóliminde bólinip shıǵatuǵın quwatı dáslep ósedi, al bunnan keyin 𝑅 = teńligi orınlanǵanda maksimumǵa jetedi hám bunnan keyin kishireye baslaydı. 𝑅 = teńligi orınlanǵanda maksimum mánisine jetedi hám bunday jaǵdayda p.t.k. ushın 𝜂 = 12 shaması alınadı


PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR
1.Shtrauf E.A. Kurs fiziki. Tom II. Elektrishestvo i magnetizm. Ushebnik dlya vısshiх teхnisheskiх ushebnıх zavedeniy. Ledingrad. 1968.
2.Buribaev İ. Elektr ha’m magnetizm. Maъruzalar matni. Universitet. 2000 y.
3. B.A.Abdikamalov. «Elektr ha’m magnetizm» kursı boyınsha lektsiyalar tekstleri. No’kis. 2008 (adresi www.abdikamalov.narod.ru).
Internet saytlari:
www.abdikamalov.narod.ru
www.ziyouz.com
www.wikipedia.org