Páninen kurs jumisi tema : Pedagogikalıq texnologiyaniń rawajlaniw basqishlari

II.BAP. Kaliyli tógin túrleri hám tásirleri
II. 1. Kaliyli tóginler formalarınıń awil xojaliq eginleri zúráátleri
Jurtımızda rawajlanıp atırǵan kárxana, zavodlar kóbeymekte. Olardıń paydası úlken, biraq usınıń menen birge zıyanı da bar. Bulardan eń áhmiyetlisi, ekologiyanıń aynıwı bolıp tabıladı. Zavod hám kárxanalardan shıǵıs shıǵındılardan kerekli ónimler alıp, átirap - ortalıqtı patasgershilikten qorǵaw hám házirgi kúnde kerekli bolǵan elementler islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıwda. Biz jetkinshekler óz baǵdarlarımız boyınsha ilimiy jumıslar etip, watanımız gúlleniwine úles qosiwimiz kerek.
Maylı eginler urıwı sapasına kaliyli hám fosforli tóginler tásir kórsetedi. Bunday tóginler salınǵanda urıwlardaǵı lipidler muǵdarı 2—3 % artadı. Azotli tóginler berilse, urıwlar quramındaǵı beloklar muǵdarı artadı. Mısalı, maylı eginler jetistiriletuǵın maydanlarǵa 150 kg/ga azotli tógin berilse, ayǵabaǵar urıwı quramındaǵı lipidler 71. 4% ten 52, 2% ge shekem azayǵan hám urıwlardaǵı beloklar muǵdarı bolsa 12, 3% ten 28, 8 % ge shekem artqan. Biraq azot jetispese ósimliklerdiń tómen ósiwi kuzatilib, olarda sintez processleri tezligi azayıp, urıwlarda lipidler hám uglevodlar muǵdarı tómenlewine alıp kelgen. Sonday etip, suwǵarıw nátiyjesinde urıwlar quramında lipidler muǵdarı kóbeyip, beloklar muǵdarın asıradı, topıraqqa tóginler beriw bolsa bul processlerdi jáne de tezlestiriwi múmkin. Biraq tiykar bolıp tábiyaat hám tóginler muǵdarı orın aladı. Topıraqqa magniy menen fosforni qosıp berilsa qosımsha retinde maylı eginler quramındaǵı lipidler muǵdarın artıwına alıp keledi. Topıraqqa fosfatli hám kaliyli tóginler beriliwi menen túbir miywelerde uglevodlar muǵdarı artıp, bir waqıtta belok bolmaģan azotli birikpeler azayıwı gúzetiledi. Azotli tóginler menen artıqsha támiynlewi nátiyjesinde túbir miywelerde azot tutatuǵın birikpeler kóbeyip uglevodlar azayıwı múmkin (mono- hám oligosaxaridlar).
Sonday etip, topıraqtan alınatuǵın elementler uglevodlar teń salmaqlılıqına tásir kórsetedi. Ónimdarlıq artadı, biraq qandliliq túbirmiywelerde azayadı. Óytkeni, azotli tóginlerde juwap túbir miywelerde saxaroza sinte taza fermentiniń aktivligi artadı. Bunda fermentativ reaksiya teń salmaqlılıqı saxaroza bólekleniwi tárepke jıljıtıladı. Ónim bolģan monosaxaridlar kletkanıń energetikalıq processlerine sarplanadı, nátiyjede kletkada ATF muǵdarı artadı.
Kletka bóliniwi processleri kúsheyip, túbirmiywelerdiń massası artpaqtası gúzetiledi. Topıraqta V (bar) muǵdarı jetispese qant láblebi zúráátliligi pasayadi, túbirmiyweler bolsa az muǵdarda uglevodlar, atap aytqanda saxaroza toplaydı. Barlı o'gMtlar topıraqqa solinsa. qant láblebiniń zúráátliligi 3^4 t/ga artadı. Qant láblebiniń ashqıltım topıraq sharayatında jetiwtirilganda hák qo^shish yoMi menen túbirmevalarning qandliligini asırıw múmkin. Gerbinetsidlarni qoMlash járdeminde qant láblebin zúráátliligi 2 0 - 30% ga artıp, 10—15 ts/ga qosım cha ónim jetiwtiriledi. B a 'zi protravitel-shańsimon tap rf organikalıq hám mineral o 'gMtlar. mikroelementlar, o 'sish stimulyatorlari hám kleyleytuǵın elementlar menen hoMlangan topıraqqa egiledi. Topıraqqa kaliyli hám fosforli tóginler salınǵanda palız eginlerilerde saxaroza hám askorbin kislota muǵdarı kóbeyiwi gúzetiledi hám kapusta zúráátliligi 1, 5-1, 8 ese artadı, pomidor miywelerinde bolsa saxaroza muǵdarı 11% kóbeyedi.
Mikroelementlarden molibden, palız eginlerilerdiń sapasın jaqsılaydı, onıń jetiwmasligi bolsa uglevodlar, beloklar muǵdarın azayıwına alıp keledi. Mineral elementler palız eginlerilerdi sapasın jaqsılaw menen birge uzaq múddet saqlawǵa járdem beredi. Miywelerdiń kislotaliligi quramındaǵı organikalıq kislotalarǵa baylanıslı. Ashqıltım tami xlorid kislotanıń 1, 1 mm konsentraciyasında alma kislotası - 0, 82, sirke - 2, 2, limon kisotasi - 0, 7 mm boladı.
Alma kislotası hámme miywelerde boladı, tek citrus miywelerde boMmaydi. Quramındaǵı alma kislotası miywelerge xosh iyisli jaǵımlı ashqıltım ta 'm beredi. Limon kislota da sonday ózgeshelikke iye.
Organikalıq kislotalar arqada jetiwtirilgan miywelerde qalģanlarģa salıstırǵanda kóp toplanadı. Odan tısqarı azotli fosforli — kaliyli mineral tóginler tásirinde organikalıq kislotalar muǵdarı azayadı. Miywelerdiń hushbo'yligi olar quramındaǵı efir maylarına baylanıslı, bul maylar quramına atsetaldegid, amilspirtiniń qumırsqa, sirke, kapron kislotaları menen payda etgen quramalı efiri kiredi. Miywelerdiń ta'mi hám sapasına organikalıq kislotalardıń hám qantlardıń qatnası tasir etedi. Odan tısqarı askorbin kislotası muǵdarı miywelerdiń damine tásir turpayıatadi. Barliq miyweler vitamin S deregi esaplansada, biraq bul vitaminniń muǵdarı birbiridan parıq etedi. Miywelerdegi askarbin kislota muǵdarına ósimliktiń túri hám sortı, mevaning pısıw dárejesi, jetilistiriw sharayatı tásir etedi. Mısalı bir túrdegi alma miyweleri quramında arqada jetilistirgenlerde qublada jetilistirgenlerinde salıstırǵanda askorbin kislota muǵdarı kóp boladı. Kaliyli tógin ósimliklerdiń ósiwi ushın zárúr bolǵan tógin bolıp tabıladı. Kaliyli tógin eginlerdiń metabolizmini jaqsılaydı, rawajlanıwına járdem beredi, fotosintezni asıradı hám ónim hám sapanı jaqsılaydı. Hasıldarlıq hám sapanıń jamanlasıwı sıyaqlı máseleler. Ilimiy urıwlantırıw kózqarasınan biz azotli tóginlerden paydalanıwdı baqlaw hám fosfor hám kaliyli tóginlerden paydalanıwdı kóbeytiw tárepdarı boladı. Bul, ásirese, miyweli terekler hám pul eginlerinde kórinetuǵın boladı. Házirgi waqıtta bazarda kóplegen kaliyli tóginler ámeldegi hám hár bir kaliyli tógin hár qıylı ayrıqshalıqlarǵa hám qollanılıw tarawına iye. Kóplegen fermerler kóbinese tógin isletgende qaysı kaliyli tógin eń uyqas ekenligin anıqlawmaydı. Kaliyda jetispewshilik bolǵanınan, ádetde tómendegiler kórinetuǵın boladı :
① sabanlar jumsaq hám ańsat qulap túsedi, mayda maydalaǵısh hám sapası tómen;
② Ósimliktiń orta hám tómengi japıraqlarınıń ushi hám japıraq qırları sarg'ayadi, keyininen gúrenge aylanadı, japıraq qırları kúygen hám kúygen kórinedi. Kaliy jetispewi jeńil bolǵanda japıraqlar bawırrang bolıp kórinedi, biraq japıraqlardıń tamırları hám ortası ele da jasıl boladı. Japıraqları qızg'ish gúrenge aylanadı yamasa óledi;
Ónimdiń kaliy jetispewinen keyin, túbir sisteması qisqaradı hám azayadı hám ósimlik erte qarmaqqa beyim boladı ;
④ Kaliy jetispewshiligi da miyweniń naduris pısıwına alıp keledi, usınıń menen birge kólemi azayadı, ta'mi jamanlasadı hám sapası páseyedi.
Kaliyli tóginlerdiń keń tarqalǵan túrleri qanday? Qanday ayrıqshalıqlar bar? Qaysı topıraqta ol eń jaqsı isletiledi? Kaliy xlorid, kaliy sulfat, kaliy nitrat, kaliy dihidrogen fosfati, biologiyalıq kaliy, kaliy kaliy fulviy hám basqalar. Birinshi besew eń kóp isletiletuǵın elementler.
1. Kaliy xlorid: Paydalı hám kislotalı, tómen baha hám joqarı kaliy quramındaǵı artıqmashılıqlarǵa iye hám kóbinese xlorid ionlarına bayqaǵısh bolmaǵan atız eginlerinde isletiledi. Esletpe: kaliydi xlorli eginler menen toltırıwdan hám kaliy xloridti qadaǵan etiwden saqlanıń.
2. Kaliy sulfati: Ol ónimli hám kislotalı, tómen baha qásiyetlerine iye, kaliy, altıngugurt hám xlor (quramında 50% kaliy hám 18% altıngúgirt bar). Ol tiykarǵı tógin hám topıraqtı siģip shıǵaratuǵın tógin retinde isletiletuǵın kóp topraqlarǵa sáykes keledi. Piyaz, piyaz, sarımsaq hám basqa altıngugurt hám kaliyni talap etetuǵın basqa eginlerde kóbirek isletiledi hám kóbinese xlorxeksidindan saqlanatuǵın eginlerge qollanıladı. Kalciy muǵdarı joqarı bolǵan topraqlarda uzaq múddetli paydalanıw yamasa paydalanıw ańsatǵana topıraqtıń qısılıwına hám kislotalarǵa alıp keledi. Bunnan tısqarı, kaliy sulfat suwlı eginlerde isletiliwi múmkin emes. Eger gúrishde kaliy sulfat júdá kóp isletilse, vodorod sulfididan záhárleniw qáwipi úlken.
3. Kaliy nitrat: Ol mol hasıl hám neytral bolıp tabıladı hám xlorsiz kaliyli azotli kaliyli tóginge (46% kaliy hám 13, 5% nitrat azotinan ibarat ) kiredi. Ol ortasha baha, joqarı kaliy muǵdarı, tez eriydi hám operativ nátiyjelerge iye. Eki kaliy da, azot da qosılıwı múmkin, ol zámberdi usaqlaw ushın kóbirek sáykes keledi hám uzaq múddetli paydalanıw ushın topıraqtı kislotalaw ańsat emes. Temeki, miyweler, palız eginleriler hám basqalar sıyaqlı ekonomikalıq eginlerde kóbirek isletiledi. Kaliy nitrat bunnan tısqarı, kaliy nitratınan ónimdiń normal ósiwi dáwirinde hám miywelerdi keńeytiw dáwirinde de paydalanıw múmkin.
4. Kaliy dihidrogen fosfati: Joqarı quramǵa iye, joqarı tazalıǵı, tolıq suwda eriwsheńligi, operativ tásiri, keń qollanılıwı hám joqarı qawipsizlik faktorına iye. Atız eginleri, egin eginleri, palız eginleri, mıywe hám palız eginlerdiń hár túrlı ósiw dáwirlerinde keń qollanıladı, tiykarǵı tógin, zámber hám zámber oraw retinde isletiliwi múmkin hám olardı qóllaw, suwǵarıw hám püskürtmek múmkin. Urıwlardı aralastırıw hám aralastırıw ushın da paydalanıw múmkin.
5. Kaliy humati bul aste isleytuǵın organikalıq qattı kaliyli tógin. Bul ónimli hám gidroksidi. Ol kúshli biologiyalıq aktivlikke iye bolǵan hümik kislotanı óz ishine alǵanlıǵı sebepli ol júdá kúshli adsorbsiya, quramalı hám chelash qásiyetlerine iye bolıp, eginlerdi rawajlandırıwı múmkin. Topıraqtı aktivlestiriwge jaqsı tásir kórsetetuǵın kaliyni jáne de nátiyjeli assimilyatsiya qılıw hám odan paydalanıw, eginlerdiń ósiwi hám qarsılıgın, ásirese eginlerdi azot, fosfor, kaliy, organikalıq elementler hám hár qıylı azıqlar menen támiyinlewi múmkin bolǵan aralas kaliy humati ushın, orta hám ız elementleri sıyaqlı, hár qıylı eginlerdi tiykarǵı tóginlew, tapdressing hám bargli püskürtme ushın keń qollanılıwı múmkin.
Kaliyli tóginler mexanikalıq quramı jeńil (qumli hám qumlaq ) topraqlarda jaqsı nátiyje beredi. Ortasha hám awir ılayli hám de saz ásbapları topraqlar kaliy menen joqarı dárejede támiynlengenligi sebepli olarda kaliyli tóginlerden alınatuǵın ekonomikalıq nátiyjelililik bir qansha kúshsiz kórinetuǵın boiadi.