Postembrional rivojlanish konuniyatlari
RIVOJLANISH VA USISHNING NERV-GUMORAL
Download 184.34 Kb. Pdf ko'rish
|
15 - Nazariy materiallar 1a270389f93fd7c6bdca7199391afd2b
|
RIVOJLANISH VA USISHNING NERV-GUMORAL
YUL BILAN IDORA ETILISHI. Embrional xayotning ilk stadiyalarida tukima va organlarning rivojlanishini muayyan fiziologik mexanizmlar: embrional xujayralari va tukimalarining uzaro ta’siri idora etib turadi (regulyasiya kilib turadi). Lekin embrional xayot davridayok regulyasiya murakkablashib koladi, aloxida organlar- ichki s ekretsiya bezlari paydo buladi. Nerv sistemasi idora etadigan boshka mexanizmlardan kura kechrok ishga tushadi. Nerv sistemasi paydo bulganidan keyin rivojlanish, usish va barcha fiziologik xodisalarni boshkarishda etakchi rolni uynaydigan bulib koladi. Usish va rivojlanishning nerv yuli bilan idora etilishi. Usish va rivojlanishni idora etishda nerv sistemasining kanday rolь uynashi I.P.Pavlov tomonidan trofik nervlar kashf etilganidan keyin tushunarli bulib koldi, trofik nervlar (grekcha trophe- oziklanish) tukimalarda moddalar almashinuvini idora etadi. Xarakatlantiruvchi nervlar xam trofik ta’sir kursatishi aniklanadi. Xarakatlantiruvchi nerv kirkib kuyilsa, unga boglangan muskullar kichrayib, teskari rivojlanishga uchraydi. SHikastlangan muskullarning asliga kaytishini urganishda muxim ma’lumotlar kulga kiritilgan edi. Nerv boglanishlari bulgan takdirdagina shikastlangan muskul urnida tula kimmatli muskul paydo buladi. Bilvosita rivojlanishda nerv sistemasining idora etuvchi bulib rolь uynashi xasharotlar metamorfozini tekshirishda isbot kilingan edi. Aslida kuyasining lichinkasida korin nerv zanjiri kirkib kuyilsa, tanasining oldingi kismi metamorfozga uchraydiyu, orka kismi esa lichinka organlarini saklab koladi. Umurtkali xayvonlarda rvojlanish va usishni trofik nevr sistemasi nerv tolalari vositasi bilangina emas, balki ichki sekretsiya bezlari (endokrin bezlar) vositasi bilan xam idora etadi. Bu bezlarda biologik jixatdan aktiv buladigan moddalar - gormonlar ishlanib chikadi. Gormonlar konga tushib, butun organlarga gumoral yul bilan (kon va limfa orkali) tarkaladi. Gumoral va nerv regulyasiyasi bir-biri bilan maxkam boglangan bulib, aslida yagona neyrogumoral regulyasiyani tashkil kiladi, bunda markaziy nerv sistemasi etkachi rolni uynaydi. Ichki sekretsiya bezlaridan rivojlanish va usishni idora etishda kalkonsimon bez, jinsiy bezlar (urugdon va tuxumdon), gipofiz va buyrak usti bezlari xammadan katta axamiyatga ega. Kalkonsimon bez yod tutadigan gormonlar- tiroksin va triyodtironin ishlab chikaradi. Ut bakaning it baliklarini kalkonsimon bez bilan bokilsa, ortikcha gormonlar ta’sirida ular tezlashgan metamorfozga uchraydi va 18-20 kundan keyin bakalarga aylanadi. Odatdagi sharoitlarda bu protsess 70-80 kundan keyin tamom buladi. Tezlashgan metamorfozda it baliklar usishdan koladi va ulardan paydo buladigan bakalar juda kichkina buladi. Kalkonsimon bez gormonlari bulmaganida it baliklarning kay tarika rivojlanishini aniklash uchun usha bez olib tashlanadi yoki uning funksiyasi maxsus ta’sir kursatadigan moddalar (metiltiouratsil) bilan susaytirib kuyiladi. Ikkala xolda xam rivojlanish tuxtab, metamorfoz xodisasi yuzaga chikmadi, lekin tiroksin yuborilganidan keyin it baliklar tezgina bakalarga aylandi. Sut emizuvsi xayvonlarda kalkonsimon bezni olib tashlash ularning rivojlanishini juda izdan chikarib yuboradi. Suvda va kurukda yashovchilarga karama-karshi ularok, usish xam sekinlashib koladi. Odamda kalkonsimon bezning tugma etilmagan bulishi ogir kasallik - kretinizmga olib keladi. Kasallik jismonan va ruxiy jixatdan rivojlanishning buzilib, usishning tuxtab kolishi bilan namoyon buladi. kalkonsimon bez funksiyasining buzilishi shu kasallikni keltirib chikaradigan bulganidan tiroksinli preparatlarni organizmga yuborish yaxshi natijalar beradi. Jinsiy bezlar yoki gonadalar xam kupayish organlari, xam ichki sekretsiya bezlaridir. Urugdonlarda bulsin, tuxumdonlarda bulsin bir nechta gormon ishlab chikariladi. Tuxumdonning eng muxim gormonlari jumlasiga follikulyar gormonlar (estradiol, estron, estriol va boshkalar) xamda sarik tana gormoni (progesteron) kiradi. Bularning birinchilari ayollar jinsiy belgilarining rivojlanishiga ta’sir kursatsa, ikkinchisi xomiladorlikda kuriladigan spetsifik uzgarishlarni keltirib chikaradi. Erkak jinsiy gormonlaridan testosteron- juda katta axamiyatga ega. Ayollar gormonlari xam, erkaklar gormonlari xam-ssiklik uglevodorod fenantren unumlaridir. Uning boshka unumlari ilk gastrulaga yuborilganida organizator singari ta’sir kursatib, nerv plastinkasining rivojlanishiga sabab buladi. Bu- embrional va postembrional xayotda rivojlanishni ximiyaviy yul bilan idora etadigan faktorlarning ьir-biriga boglikligini kursatadi. Ayrim jinsli xayvonlarda jinsiy dimorfizm kuriladi, ya’ni erkaklari bilan urgochilari sezilarli darajada bir-biridan ajralib turadi. tofovutlar kupayish organlarining uzidagina (birlamchi jinsiy belgi) kurilmaydi; ularni skelet, koplagich tukimalar tuzilishining xususiyatlarida va boshka kupgina belgilarda- ikkilamchi jinsiy belgilarda xam topsa buladi. SHularning ba’zilari embrional xayot vaktidayok rivojlansa, boshkalari kech, jinsiy jixatdan etilish davrida paydo buladi. Erkak va urgochi organizmda ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishidagi fark jinsiy bez gormonlariga boglik bularmikin?. Bu savolga sovet olimi M.M.Zavadovskiyning (1891-1957) tajribalarida javob olindi. Tajribalar kushlar va sut emizuvchi xayvonlar ustida kuyildi. Tovuk va xurozlardagi jinsiy bezlarni olib tashlash (bichib) ularning turki bilan atvorining keskin uzgarib ketishiga olib keldi. Xuroz bichilganidan keyin jinsiy instinktini yukotib, toji bilan bakbakasi kichraydi, lekin ochik rang va dum patlarining xurozga xarakterli bulgan uroksimon shakli saklanib koldi. Bichilgan tovuklar jinsiy instinktini yukotib, birinchi marta tullaganidan keyin uzining kurinishini keskin uzgaritirib kuydi- ularda xurozlarga xos bulagn rangli patlar bilan dumila uzun-uzun uroksimon patlar paydo buldi. Bichilgan tovuk bilan xurozning umumiy kurinishi va atvori bir xil bulib koldi. Ikkilamchi jinsiy belgilarning xammasi xam bir xilda, teng axamiyatga ega emas. Bularning ba’zilari bichishdan keyin yukolib ketadi, boshkalari esa saklanib koladi. Bichishdan keyin yukolib ketadigan belgilar, Zavadovskiy taklifiga kura, tobe ikkilamchi jinsiy belgilar deb ataladi, chunki ularning yuzaga kelishi, jinsiy bez gormoniga boglikdir. Erkak va urgochi jinsiy instinkti, erkagining katta buladigan ojisi, bakbakasi bilan pixlari, tovuk dumidagi kalta-kalta patlar shular jumlasiga kiradi. Ikkinchi gruppa belgilar -soxta jinsiy (psevdoseksual) belgilardir. Bular bichilgan xayvonda xam paydo bulaveradi. Masalan, xuroz patlarining ochik rangda bulishi va dumidan uzun-uzun uroksimon patlar chikishi shu belgilar katoriga kiradi. Boshka kushlar va sut emizuvchilar xayvonlar ustida olib borilgan tajribalar erkak va urgochi organizm bichilganidan keyin jinsga xos tobebelgilarni yukotib kuyganligidan xayron kolarli darajada bir-biriga uxshab kolishini kursatib berdi. Ularning bir-biriga uxshab kolishi erkak va urgochi tanadagi tukimalar bir xilda rivojlanish imkoniyatiga ega bulib, individning erkak yoki urgochiga aylanishi jinsiy gormonlarga boglikdir, deb taxmin kilishga imkon berdi. Bu xolda jins paydo bulishini boshkarish va erkakni urgochiga , urgochini erkakka aylantirish mumkin buladi. Bu taxminni tekshirib kurish uchun Zavadovski bichilgan xurozlarga tuxumdonlarni kuchirib utkazib, erkaklarni (xurozlarni) feminizatsiya (lotincha- femina- ayol, xotin), bichilgan tovuklarga urugdonni kuchirib utkazib, urgochilarni (tovuklarni) maskulinizatsiya (lotincha- masculinis- erkak, erkakka oid) kildi. Tajribalar feminizatsiya kilingan xurozlarda urgochiga xos bulgan tobe ikkilamchi jinsiy belgilar, jumladan, kurimsiz rangli pat, tovukka xos yurish-turish va instinktlar paydo bulishini kursatdi. Maskulinizatsiya kilingan tovuklar uz navbatida xurozlardan fark kilmaydigan bulib koldi. Ularda xurozlarga xos bulgan uzun toj va kattakon bakbaka yuzaga keldi, ular xuroz bulib kichkiradigan va tovuklar orkasidan .yuradigan bulib koldi. Gipofiz (pastki miya ortigi) oldingi, oralik va orka bulakdan iborat bulib, konga kup mikdorda gormonlar chikarib turadi, bularning ba’zilari organizmning usishi va rivojlanishini idora etadi. Gipofiz oldingi bulagining gormonlari jumlasiga, kalkonsimon bezga ta’sir kursatadigan tireotrop gormon (tropos- grekchasiga yunalish); buyrak usti bezi pustlogining rivojlanishi va funksiyasiga ta’sir kiladigan adrenokortikotrop gormon (AKTG); jinsiy bezlarning rivojlanishi va funksiyasini idora etadigan gonadotrop gormon va nixoyat, somatotrop gormon yoki usish gormoni kiradi. SHu gormonlarning birinchi uchtasi tor yunalishli ta’sirga ega bulib, tegishli ichki sekretsiya bezlari tukimalarining usishi va rivojlanishini stimullaydi; gipofiz gormonlari shu tukimalar orkali umuman organizmning rivojlanishiga ta’sir kursatadi. Turtinchi gormon tananing usishini idora etadi. Tiretrop gormonning amfibiyalar metamorfoziga va sut emizuvchilarning rivojlanishiga kursatadigan ta’siri kalkonsimon bezning ta’siriga uxshaydi. Aksolotlga tireotrom gormon .borilsa, tez orada metamorfoz bulib utadi va aksolotlь amblistomaga aylanadi. Xuddi shu gormon oldindan kalkonsimon bezi olib tashlangan aksolotlga yuborilsa metamorfoz bulmaydi. Modomiki shunday ekan, gipofiz gormoni uz xolicha metamorfozga ta’sir kilmay, balki kalkonsimon bez orkali ta’sir kiladi, xolos. Gipofiz gonadotrop gormonining ta’siri ba’zi jixatlardan jinsiy gormonlar ta’siriga uxshab ketadi. Bu gormon yosh urgochi sichkonlarga yuborilganda 4 sutkadan keyinok ularda Falloppio naylari va bachadon usadi, tuxumdonlarida tuxum xujayralari etiladi. Voyaga etmagan erkak xayvonlarga gonadotrop gormon yuborilganida erkak xayvonlarga xos tobi ikkilamchi jinsiy belgilar yuzaga keladi, urugdonlarda esa spermatogenez boshlanadi. Demak, bitta gipofiz gonadotrop gormonining uzi, jinsiy gormonlardan fark kilib, erkak xayvonda xam, urgochi xayvonda xam jinsiy belgilarning rivojlanishini stimullaydi. Birok, bichilgan xayvonlarda gonadotrop gormon jinsga xos belgilar paydo bulishiga olib kelmaydi. Modomiki shunday ekan, uning ta’siri jinsiy bezlar vositasi bilan yuzaga chikadi. Gonadotrop gormon urugdonlar bilan tuxumdonlarning rivojlanishini stimullaydi va ularning jinsiy gormonlar ishlab chikarishiga yordam beradi, bu gormonlar ta’siri ostida ikkilamchi jinsiy belgilar yuzaga keladi. Gonadotrop gormonning ta’sirini tekshirish ayollarning xomiladorligini barvakt aniklashning klinik metodini ishlab chikarishga imkon beradi. Xomiladorlik vaktida ayolning konida kup mikdorda gonadotrop moddalar bulib, ularning ortikchasi siydik bilan birga chikib turadi. SHu munosabat bilan xomilador ayolning siydigi gonadotrop ta’siriga ega buladi. Xomiladorlikning barvakt aniklash maksadida voyaga etmagan (infantilь) urgochi sichkonlardan foydalaniladi, tekshiriladigan ayolning siydigi shularning terisi ostiga yuboriladi. 4 sutkadan keyin sichkon jinsiy jixatdan voyaga etsa, bu -xomiladorlikdan anik darak beradigan alomat xisoblanadi. Sichkonlarga siydik yuborish ularningjinsiy jixatdan etilishiga sabab bulmasa, siydik xomiladormas ayoldan olingan deb ta’kidlash mumkin. Sunggi vaktda ayollarning xomiladorligini barvakt aniklash uchun erkak bakalardan foydalanish taklif etilgan. Xomilador ayolning siydigi bakalarning tez etilib, ulardan chperma chikishiga sabab buladi. Somatotrom gormon (usish gormoni)ning ta’siri. Amfibiyalar va sut emizuvchi xayvonlar ustida utkazilgan tajribalar yosh xayvonlarda gipofizni olib tashlash ularning usishdan tuxtashini va operatsiya kilingan xayvonlarning mitti bulib kolishini kursatib berdi. Ayni vaktda rivojlanish susaymaydi. It baliklar uz vaktida metamorfozga uchraydi. YOsh xayvonlarga somatotrop gormoni bor ekstraktlarni yuborish, buning aksicha, usishni kuchaytiradi. Aksolotlьlar gipofiz tukimasi bilan muntazam bokib turilganida ular tez usib, juda kattalashib ketadi va odatdagi aksolotlьlarga karaganda ogirligi ikki baravar ortik bulib keoladi. Somatotrop gormonni yosh kalamush va it bolalariga uzok muddat davomida xar kuni berib turilganida bular xam juda katta bulib ketadi (gigantizm). Somatotrop gormon odamga xam xuddi shunday ta’sir kursatadi. Bolaning gipofiz bezi somatotrop gormon chikarmay kuysa, bola usishdan koladi-yu, amma jismoniy va ruxiy jixatdan normal rivojlanaveradi. Gipofizar pakanalar tireoid pakanalardan (bularda kalkonsimon bez funksiyasi buzilgan buladi) shu jixatdan fark kiladiki, tireoid pakanalar jismoniy va akliy jixatdan rivojlanmay koladi. Bolada somatotrop gormonning ortikcha ishlab chikishi gigantizmga olib keladi. Birmuncha kattarok yoshda, naysimon suyaklar oxaklanib bulganidan keyin gormonning ortikcha mikdori chikishi akromegaliya degan ogir kasallikka sabab buladi, bu kasallikda yuzning yumshok tukimalari, til, kallaning ba’zi suyaklari, barmoklari va boshkalar juda usib ketadi. Usish va rivojlanishni idora etishda buyrak usti bezi, kalkonsimon bez yonidagi bezlar (paratireoid bezlar) va ayrisimon bez (timus) xam katta rolь uynaydi. Usish va rivojlanishni idora etishda gormonlarning kanday axamiyat tutishini aniklash klinik praktikasi uchun katta axamiyatga ega. rivojlanish ichki sekretsiya bezlarining gipofunksiyasitufayli izdan chikkanida gormonoterapiya kullaniladi va ichki sekretsiya bezlari kuchirib utkaziladi. Bezlarning giperfunksiyasi tufayli paydo bulgan kasalliklarda usha bezlar kisman olib tashlanadi yoki ionlashtiruvchi nurlar, radioaktiv moddalar va spetsifik ximioterapevtik preparatlar yordami bilan funksiyasi susaytiriladi. Download 184.34 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|