Postembrional rivojlanish konuniyatlari

---

POSTEMBRIONAL RIVOJLANISH KONUNIYATLARI.. POSTEMBRIONAL 
RIVOJLANISH DAVRLARI VA TIPLARI. 
Xayvonlarning postembrional rivojlanishi uch davrga bulinadi. Ularning 
birinchisi-usish va shakl xosil kilish davri - embrional rivojlanish davridayok 
boshlangan organogenezning davom etishi va tana ulchamlarining kattalashuvi bilan 
ta’riflanadi. SHu davrning boshlaridayok xamma organlar differensiyalanib, yosh 
xayvonning ona organizmidan tashkarida yoki tuxum pardalarida tashkarida yashab 
rivojlana olishga imkon bera oladigan darajaga etgan buladi. SHu vaktdan boshlab 
xazm sistemasi nafas va sezgi organlari ishlay boshlaydi. Nerv sistemasi kon tomirlar 
va aajratish sistemalari embriondayok uz funksiyasini boshlagan buladi. Usish va shakl 
xosil kilish davrida organizmning tur va individga xos xususiyatlari uzil kesil yuzaga 
keladi va individ ulchami tur uchun xarakterli bulgan darajaga etadi. 
Jinsiy sistema boshka organlardan kura kechrok differensiyalanadi. SHu sistema 
shakllanib bulganidan keyin postembrional xayotning ikkinchi davri-voyaga etish 
davri boshlanadi. Bu davrda kupayish (urchish) buladi. Voyaga etish davri xar xil 
muddat davom etadi: ba’zi turlarda (kunlik, tut ipak kurti) bu davr bir necha kun, 
boshkalarida kup yillar davom etadi. 
Voyaga etish davridan keyin karilik davri boshlanadi; bu davr moddalar 
almashinuvining susayishi va organlar involyusiyasi bilan xarakterlanadi. Karish 
individning tabiiy ravishda ulishiga olib keladi. 
Oddiy va murakkab rivojlanish. Metamorfoz. Barcha xayvonlarni postembrional 
rivojlanishiga karab ikki gruppaga bulish mumkin. Ba’zilarning embrionida vujudga 
keladigan organlari postembrional xayotda xam rivojlanaveradi va etuk xayvonning 
organlari bulib koladi; bu xol oddiy (tugri) rivojlanish deb ataladi. Boshka xayvonlarda 
embrionda yuzaga kelgan organlar postembrional xayotning ilk stadiyalaridagina 
(lichinkadagina) xizmat kiladi, keyin esa postembrional davrda paydo buladigan yangi 
organlar bilan almashinadi, bu murakkab rivojlanish yoki metamorfoz (uzgarish) bilan 
rivojlanishidir. 
Talaygina xayvonlarda, masalan lansetnikda oddiy rivojlanish kuriladi. Voyaga 
etgan xayvonning xamma organlari-xordasi, nerv nayi, xazm yuli, jabra apparati-

---

embrionning rivojlanish davridayok yuzaga keladi. Bolasi tuxumdan chikkanidan 
keyin bu organlar rivojlanishda, usishda davom etadi va etuk organizm organlarini 
xosil kiladi. 
Murakkab rivojlanishni biz uy pashshasida uchratamiz. Pashshaning kuyib 
ketgan tuxumlaridan chuvalchangga uxshagan lichinka chikadi. Lichinka chiriyotgan 
organik moddalar bilan oziklanadi, usadi va sharoitlar kulay bulganida 5-7 kundan 
keyin 
katta-kichikligi 
jixatidan 
etuk 
pashsha 
baravarlashib, 
tanasining
chivalchangsimon shaklini shu vaktgacha saklab koladi. Sungra lichinka oziklanmay, 
xarakat kilmay kuyadi, uning tanasi bochkacha shakliga kiradi, lichinka gumbakka 
aylanadi, bu metamorfoz bulib utadigan stadiyadir. Gumbak tanasida lichinka organlari 
va tukimalarini parchalaydigan fermentlar paydo buladi (gistoliz), usha organ va 
tukimalarning koldiklarini fagotsitlar xazm kilib yuboradi. Pashshalarda lichinka 
organlarining parchalanishi shu kadar avjiga chikadiki, gumbakning puti nina bilan 
tshilganida uning ichidagi xamma narsasi sutsimon ok suyuklik kurinishida okib 
tushadi. 
Nerv sistemasi jinsiy organlarning boshlangichlari va embrionla xujayralarning 
maxsus tuplamlari - imaginal disklargina gistolizga uchramaydi. Tez orada shular 
xisobiga organlar paydo bula boshlaydi, lekin bu organlar endi voyaga etgan individ- 
imago organlari buladi. SHaroitlar kulay bulganida metamorfoz 5 kundan keyin 
tugallanadi va ugmbak pustidan etuk xashorat chikadi. Pashsha shundan keyin 
usmaydi; bir sutkadan keyinok u kupayishga kodir bulib koladi. 
Metamorfoz bakada xam buladi. uning lichinkalik stadiyasi- it balik- suvda 
xayot kechirishga moslashgan. It balikda suvda nafas olishga imkon beradigan 
organlar- tashki jabralar bor; suzgich bilan ta’minlangan dumi xarakat organi bulib 
xizmat kiladi; kon aylanish sistemasida, xuddi baliklardagi singari, bitta kon aylanish
doirasi buladi; yuragi ikki kameradan tashkil topgan; it baliklar usimliklar bilan 
oziklanadigan bulganidan ularda kattakon uzun ichak yuzaga keladi. Metamorfoz 
tuxumdan chikkanidan keyin tez orada boshlanadi. Ayni vaktda xammadan ilgari upka 
paydo buladi, shundan keyin jabralar gistolizga uchraydi. SHu bilan bir vaktda kon 

---

tomirlar sistemasi uzgaradi; ikkita kon aylanish doirasi vujudga keladi va yuragi uch 
kamerali bulib koladi. 
Keyinrok imagoning xarakat organlari: oldingi va orka oyoklari paydo bula 
boshlaydi. Oyoklari shakllanib olganidan keyin dumi kichrayib boradi va nixoyat, 
batamom yukolib ketadi. Xayvon oziklari (xashoratlar, chuvalchanglar) bilan 
oziklanishga utishi munosabati bilan ichagi uzgarishga uchrab, ancha kalta tortadi. 
Tugri rivojlanish bilan murakkab rivojlanish urtasidagi chegara bir kadar 
shartlidir. Bir tomondan, metamorfozda lichinka organlarining xamma sistemalari xam 
uzgarishga uchravermaydi. YUkorida aytib utilganidek, pashshalarda nerv sistemasi 
bilan jinsiy sistema tuxtovsiz rivojlanib boradi. Ikkinchi tomondan oddiy yul bilan 
rivojlanadigan xayvonlarda ba’zi organ sistemalari tubdan kaytadan tuziladi. 
Jumladan: sut emizuvchi xayvonlar bilan odamning uk skeleti xorda kurishidida 
vujudga keladiyu, lekin keyinchalik avvaliga togay, sungra suyak umurtkalar bilan 
almashinadi. 
Rivojlanishning ikkala tipi xayvonlar dunyosining xamma tiplarida uchraydi. 
yassi chuvalchanglar orasida lichinka stadiyalarida kup uzgarishlar yuza beradigan 
murakkab rivojlanish ustun turadi. birok, chuchuk suvda yashaydigan kiprikli 
chuvalchanglarning rivojlanishi oddiy buladi. 
Xalkali chuvalchanglardan tuprokda va chuchuk suvda yashaydigan oligoxetalar 
oddiy yul bilan, dengizda yashaydigan polixetalar esa metamorfoz bilan rivojlanadi. 
Bugimoyoklilardan urgimchaklarda oddiy rivojlanish ustun tursa, xasharotlarda 
murakkab rivojlanish ustun turadi. umurtkalilardan talaygina baliklarda va suvda 
xamda kuruklikda yashovchi xamma xayvonlarda rivojlanish sudralib yuruvchilar, 
kushlar va sut emizuvchilarda kuriladigan tugri rivojlanishga karama-karshi ularok, 
metamorfoz bilan birga davom etadi.