Professionalizm akmeologiyaning zárúrli túsinigi retinde

Professionalizm - akmeologiyaning zárúrli túsinigi retinde
Shaxstıń arnawlı bir bir kásipte rawajlanıwı procesi psixologiyada professionalizatsiya dep ataladı. Professionalizatsiya pútin process bolıp, kásip tańlawdan baslap shaxstıń pútkil omirin óz ishine aladı. Professionalizatsiyaning tórt basqıshı ámeldegi:
1) kásipti izlew hám kásip tańlaw ;
2) kásipti ózlestiriw;
3) social hám kásiplik adaptaciya ;
4) kásiplik iskerlikti ámelge asırıw.
Bul basqıshlardıń hár birinde iskerlik mexanizmi determinatlari hám maqsetleri ózgerip turadı. Mısalı, eger dáslepki basqıshda sub'ekt kásipti ózlestiriwdi oǵan qoyılatuǵın talaplardı úyreniwdi maqset etip alsa, keyingi basqıshlarda onıń maqseti hám sharayatları ózgeriwi múmkin. Sonday eken, shaxstıń iskerlikte rawajlanıwı arnawlı bir kásipti ózlestiriwden baslanıp, anıq bir iskerlikti ǵárezsiz orınlaw basqıshı menen juwmaqlanadı.
Professionalizm - insan miynet iskerliginiń integral psixologiyalıq xarakteristikası bolıp, onıń kásipti qanday ózlestirlıgi, sol kásiptiń zamanagóy basqıshına tán úlgiler tiykarında miynet iskerligin ámelge asırıw múmkinshiliklerin ózinde sáwlelendiredi.
Professionalizm óz ishine kisiniń joqarı dárejedegi miynet natiyjeliligine jetiwi, basqalar menen óz-ara tásir processinde kásiplik iskerlikti tabıslı atqara alıwı, miynet kisisine tán bolǵan zárúrli kásiplik sapalardıń bar ekenligin óz ishine aladı. Sol sebepli de professionalizm miynet iskerliginiń ush tárepin - kásiplik iskerlik, kásiplik baylanıs hám qánige shaxsın óz ishine aladı.
Kásiplik iskerlik - kisiniń social hám jeke, materiallıq hám ruwxıy mútajliklerdi qandırıwǵa qaratılǵan naǵıymetler jaratıw ushın jóneltirilgen, miynet predmetlerin qayta ózgertiwge qaratılǵan aktivligi bolıp tabıladı.
Kásiplik baylanıs miynet predmetlerin qayta ózgertiw processinde basqalar menen óz-ara tásir etiw hám sheriklik etiwge jóneltirilgen aktivligi bolıp tabıladı. Ol kásiplik iskerlik natiyjeliligin asırıw qurallarından biri retinde kórinetuǵın bolıwı múmkin.
Qánige (professional - óz jumısınıń ustası ) shaxsı - miynet kisisiniń psixik qásiyetleri, sapaları hám jaǵdayları jıyındısınan ibarat bolıp, ol kásiplik iskerlikti tabıslı orınlawı ushın múmkinshilik jaratadı hám de miynet processinde ózgeredi hám rawajlanıwlasıp baradı.
Shaxstıń turmıslıq hám kásiplik qáliplesiwiniń dinamikalıq xarakterin, shaxstıń ayriqsha filogenetik hám ontogenetik qásiyetlerin, qolaversa, odaǵı miynet iskerliginiń rolin, sub'ekttiń kásiplik qáliplesiwiniń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda bul processni “professiogenez” termini menen ataw múmkin. Shaxs iskerligin shólkemlestiriw hám analiz etiwge salıstırǵanda professiogenetik jantasıw shaxs miynet iskerligin uyreniwshi psixologiyaning qatar tarawları hám basqa pán tarawları ushın metodologik, teoriyalıq hám metodikalıq tiykar bolıp xızmet etedi.
Professionalizm qáliplesiwiniń kirisiwi kásipte ózin anıq ańǵarıw, óz keleshegin dúziw, ruwxıy “etalon” - úlgilerdi qáliplestiriwden baslanadı. Bul processtiń nátiyjesi -“superprofessionalizm” dep ataladı (endi pedagog oqıtıwshı qurılısshına, novatorga aylanadı ). Oqıtıwshı professionalizmi dárejesin xarakteristikalaw dóretiwshilik iskerlik kózqarasınan júdá kóp ilimiy maqalalarda úyrenilgani baqlanadı. Bul maqalalar oqıtıwshı uqıpı jáne onıń dóretiwshilik potencialı túsiniklerin ilimiy tiykarlawǵa xızmet etedi. Biziń názerimizde, oqıtıwshı professionalizmini klassifikaciyalawda onıń shaxsı komponentlerin de tiykar qılıp alıw kerek. Oqıtıwshı shaxsı komponentleri retinde tómendegilerdi belgilew múmkin:
- shaxstıń pedagogikalıq iskerlikke jóneltirilganligi (pedagogikalıq iskerlik menen baylanıslı bolǵan qızıǵıwshılıqlar, meyiller, motivlar, sebepler hám ıqtıqat );
- ulıwma hám arnawlı qábiletleri (pedagogikalıq, shólkemlestirilgen, kommunikativ matematikalıq, texnikalıq hám b.);
- kásiplik hám óz-ózin rawajlandırıw qábileti;
- rawajlanǵan pedagogikalıq oylaw ;
- iskerlik hám baylanıske emotsional kirisiwiwshilik;
- pedagogikalıq artistizm;
- pedagogikalıq baylanıstiń individual usılı ;
- shaxstıń social zárúrli hám kásiplik zárúr sapaları ;
- shaxstıń dóretiwshilik potencialı.
Izertlew jumısımızda oqıtıwshı professionalizmi quramın klassifikaciyalaw sistemalı analiz qılıw, psixologiyalıq tiplashtirish hám sub'ekt jantasıwı teoriyası kózqarasınan ámelge asırıldı.
Sonnan kelip shıqqan halda atap ótiw múmkin, oqıtıwshı professionalizmi - bul shaxs hám iskerlik sub'ektiniń quramalı hám kóp qırlı integral ayrıqshalıqlar kompleksi bolıp, onıń strukturası tómendegilerden ibarat :
a) oqıtıwshı professionalizmini quraytuǵın pútin komponentler;
b) oqıtıwshı iskerligi hám shaxsına qoyılǵan normativ talaplar menen belgilengen ulıwma yamasa tipik ayrıqshalıqlar (normativ professionalizm);
v) oqıtıwshınıń sub'ekt retinde pedagogikalıq iskerlik hám baylanısde kórinetuǵın bóliwshi individual -psixologiyalıq hám tipologik qásiyetleri.
“Kem ushraytuǵın professionalizm”ning tiykarǵı strukturalıq bólimleri retinde “kásiplik uqıp”, pedagogikalıq iskerlik hám baylanıstiń individual usıli”, “pedagogikalıq dóretiwshilik”, “jeke kásiplik potencial”ni belgilew múmkin. Bular “uqıp - usıl - dóretiwshilik - potencial” formulasında óz sawleleniwin tapqan pútin sistemanı quraydı hám “Kem ushraytuǵın professionalizm”ning kórsetkishleri esaplanadı.
Oqıtıwshı professionalizmiga tiyisli maǵlıwmatlar hám túsinikler boyınsha sistemalı jantasıw teoriyası kózqarasınan ótkerilgen salıstırıwiy analizlerimiz professionalizmning tekǵana mazmun, iskerlik hám shaxsqa tiyisli tárepleri, bálki onıń pútin (integral ) komponentlerin de belgilew imkaniyatın beredi.
Usı komponentler tómendegiler:
- ulıwma hám arnawlı qábiletler;
- shaxstıń pedagogikalıq jóneltirilganligi;
- kásiplik-pedagogikalıq tárepten kompetentlik;
- shaxstıń kásiplik zárúrli sapaları ;
- pedagogikalıq iskerlik hám baylanıs degi individual stilistik ayrıqshalıqlar ;
- “pedagogikalıq uqıp”;
- kásiplik-pedagogikalıq tájiriybe;
- kásiplik-jeke hám dóretiwshilik potencial.
Biz hár bir komponent oqıtıwshı professionalizmi qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń individual qásiyetleri menen, yaǵnıy oqıtıwshınıń óz kásipiniń ustası bolıp jetiwishiga tikkeley tásir etedi dep, esaplaymiz.
Bul pikirler házirgi zaman psixologiyasida ilgeri surilayotgan metodologik princip - sub'ekt jantasıwı ideyalarına tiykarlanadı hám jáne de tereńrek izertlewlerdi talap etedi.
Basqa insanlar sıyaqlı psixologlardıń barlıǵı da oyshıl emes, lekin gáp insaniy sapalardan biri, yaǵnıy Ullı ustaz roli jóninde bolıp, maqset ózgelerge járdem beriwge qaratılǵan boladı. Naǵız ózi rolga dawager psixologlar qatarı ápiwayı adamlar da júdá kóp. Áyne olar turmıs haqqında ózlerin kóp zat biladi hám mashqalalardi qanday sheshiw jollarınan xabarlı esaplaydilar. Ol óz jolin biliwi múmkin emes, bálki basqalarǵa hámme qatarı bolıwǵa járdem beriwi kerek.
Eń zárúrli sorawlardan baslaymız : kásiplik tańlaw qanday tárepi menen basqa turmıslıq tańlawlardan ajralıp turadı? Juwap beriwde miynet iskerligi - bárinen burın jemisdor iskerlik ekeni, yaǵnıy shaxs tek ǵana talap qılıw, baqlaw yamasa zawıq alıw menen sheklenip qalmay, bálki ózi átirapdaǵılar ushın paydalı bolǵan iskerlik menen shuǵıllana alıwı múmkinligi esapqa alınıwı kerek. Sebebi shaxs óziniń o'zligini óz múmkinshiliklerin kórinetuǵın etiw arqalı ózin baxıtlı sezim etedi.
Joqarıda aytılǵanlardıń kópshiligi psixolog kásipi ushın tán bolıp, olardıń iskerligi tiykarlanıp ózgelerge quramalı turmıslıq máselelerin sheshiwge járdem beriwden ibarat. Sol sebepten psixolog kásipin tańlaw social jónelgenlikti shaxs jáne onıń máselelerine jónelgenlikti talap etedi, basqa kásiplerdiń kópshiligi bolsa pul tabıw, jańa ashılıw qılıw sıyaqlılarǵa jónelgen boladı. Biraq, basqa gumanitar tarawdıń wákillerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, psixolog kásipi áyne shaxs máseleleri, onıń sheshimine jónelgen boladı.
Shaxstıń qánige retinde qáliplesiw procesi jóninde avtorlıq qarawları keltirilgen. Ilgeri islep shıǵılǵan shaxstıń qánige retinde qáliplesiwi jas ózgesheligi hám jumıs stajına baylanıslı degen kóz-qaraslardan ayrıqsha túrde avtor tárepinen shaxstıń kásiplik uqıpı bul parametrlerdiń funksiyası esaplanmasligi, kerisinshe individdiń kásiplik qáliplesiwiniń qaysı basqıshında ekenligine qaray anıqlanıwın kórsetip bergen. Kásiplik iskerlikti túrli dárejede ózlestirgen qánigeler haqqındaǵı qıyallar, qolaversa, kásiplik qáliplesiw kriteryalarınıń xarakteristikası keltirip ótilgen.
Maman kadrlar tayarlaw sistemasın úzliksiz túrde rawajlandırıw mútajligi hám túrli islep shıǵarıw tarawlarında kóp jıllıq jumıs stajı menen iskerlik júrgizeip atırǵan shaxstıń óz múmkinshiliklerin tolıq ámelge asırmasligi shaxstı hár tárepleme kásiplik iskerlikte ózin kórinetuǵın qılıw mashqalasın júzege keltirdi. Bul mashqalalardi hal etpesten turıp kelesi kásiplik iskerliktegi tabıslı, sapalı tálimdi ámelge asırıw múmkin emes.
Bul mashqalanıń ámeliy áhmiyeti onı túrli pán dóńgelekleri qatarında psixologiya sheńberinde de úyreniw zárúrligini kórsetip berdi. Kásiplik qáliplesiw procesin úyreniw degi qıyınshılıqlar qábiletler hám kásiplik qábiletlerdiń jumıstı orınlawdıń arnawlı bir bir usılına tiykarlanǵan normativ iskerlikke jóneltirilganligida bolıp tabıladı. Sol sebepli de kásiplik jetiklik dárejesi ajıratıp kórsetilmaydi, bálki tek ǵana jas ózgesheligi hám qánige retinde yuritilayotgan waqıt inabatqa alınadı.