Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Temir davriga o`tishda O`rta Osiyoning rivojlanishi. Temirdan buyum 
yasash sermashaqqat bo`lgan, chunki temir misdan ko`ra ancha yuqori haroratda 
(1500
0
S) eriydi, ammo temir mis va bronzaga nisbatan qattiqroq edi. Temirdan 
birinchi bo`lib mil. av. XIV-XIII asrlarda Kichik Osiyodagi xetlar, so`ng 
Mesopotamiya, Eron, Kavkazorti xalqlari foydalana boshlagan. Temir 
buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan. Sof temir kamyob metall bo`lgani 
uchun undan dastlab zeb-ziynat buyumlari yasalgan. Temirdan yasalgan buyumlar 
Misr fir’avni Tutanxamon maqbarasidan va Kavkazdagi Maykop qo`rg’onidan 
topilgan.
Mehnat qurollari temirdan yasalishi eng avvalo, dehqonchilik rivojiga ta’sir 
qildi. Temir omoch va boltalar paydo bo`ldi. Bu mehnat qurollari katta 
maydonlarda dehqonchilikning rivojlantirishga imkon yaratib berdi. O`rta 
Osiyodan ham mil. avv. IX-VIII asrlarda temirdan yasalgan ilk mehnat qurollari 
topilgan. Temir qurollar keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi va ishlab 
chiqarishning yanada rivojlanishiga zamin yaratdi.
Qabila-urug’ oqsoqollarining ta’siri tobora kuchaya borgan. Doimiy harbiy 
to`qnashuvlar sharoitida qabilalar ittifoqlari paydo bo`ldi. Bu ittifoqlarga harbiy 
sardorlardan saylangan kishilar rahbarlik qilgan. Jamiyat harbiy demokratiya 

---

33 
tamoyillari asosida yashay boshladi. Harbiy demokratiya - ilk davlatchilikka o`tish 
davrida qabilalar ittifoqlariga saylab qo`yilgan harbiy sardorlar boshchilik qilgan 
boshqaruv shakli.
O`rta Osiyo aholisi temir asri boshlarida 4 guruhga bo`lindi: kohinlar, 
jangchilar, dehqonlar, hunarmandlar. O`rta Osiyoda jamiyati asosini tashkil etgan 
«nmana» - katta patriarxal oilasi haqida «Avesto»dan bilamiz. Bir nechta 
“nmana”lar urug’ jamoasi -»vis»ni tashkil etgan. Hududiy qo`shnichilik jamoasi 
“varzana” deb nomlangan. Bunday jamoalar qabila - “zantu”ga birlashgan. O`z 
hududini himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa - «dax’yu»ga 
uyushgan. O`rta OsiyodaTemir asriga o`tish davrida jamiyatning tuzilishi shunday 
bo`lgan. Ijtimoiy tizim taraqqiyoti: ibtidoiy to`da - urug’ - qabila - qabilalar ittifoqi 
shaklida bo`lgan. 
Tayanch so`zlar: Odam evolyusiyasi: pitekantrop, sinantrop, neandertal, 
kromanyon. Paleolit: Teshiktosh, Selungur, Kapova g’ori. Ilk paleolit: chopper, 
o`zlashtiruvchi xo`jalik. O`rta paleolit: neandertal, totemizm, animizm, fetishizm. 
So`nggi paleolit: kromanyon, sun’iy olov; urug’ jamoa, matriarxat, patriarxat. 
Mezolit: o`q-yoy. Neolit: ishlab chiqaruvchi xo`jalik; mikrolit. Eneolit: mis 
qurollar; sug’orma dehqonchilik (sun’iy sug’orish); ko`p xonali uylar. Bronza: 
Zamonbobo, Sopollitepa, Jarqo`ton. Temir asri. Avesto, Gerodot, Strabon, Kvint 
Kursiy Ruf, Arrian
.