Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Urug’chilik jamiyati 
 
So`nggi paleolit davri (mil. avv. 40 - 12 ming yilliklar)da toshga ishlov 
berish texnikasi va mehnat qurollari yasash usullari o`zgardi. Odamning aqliy 
qobiliyati va tashqi qiyofasi ham o`zgarib borib, bu davrda hozirgi qiyofadagi 
odam - kromonyon odami yashagan. So`nggi paleolit manzilgohlari Samarqand 
shahridan, Toshkent viloyati Ohangaron vodiysidagi Ko`lbuloq makonidan, 
Farg’ona vodiysidan topilgan. So`nggi paleolitda odamlar ancha takomillashgan 
kesuvchi va arralovchi mehnat qurollari; hamda taqinchoqlar - munchoq, tumor 
va uzuklar ham yasay boshlagan.
So`nggi paleolitda insoniyat o`z rivojida yana bir pog’onaga yuksaldi, 
odamlar qarindoshlardan tarkib topgan ixcham guruhlarga - urug’ jamoalariga 
birlashdi. Urug’ a’zolari bitta manzilgohda yashagan, bir joyda yashagan bir 
qancha urug’lar qabilani tashkil etgan. So`nggi paleolit davri odamlarining muhim 
ixtirosi - turar joylar qurilishi bo`ldi. Hayvon terisidan kiyim tayyorlagan. So`nggi 
paleolitda inson sun’iy tarzda olov hosil qilishni ham o`rganib oldi (yog’ochni bir-
biriga ishqalash, chaqmoqtoshni bir-biriga urish orqali).
Mezolit (o`rta tosh) davri – mil. avv. 12 - 7 ming yilliklarni o`z ichiga oladi. 
Mezolit davri boshlanishi bilan muzlik davri tugadi, iqlim isidi va odamlar 
turmushida o`zgarishlar bo`ldi. Mezolit davrida inson o`q-yoy yasashni o`rganib 
oldi, natijada chopqir hayvonlar va qushlarni ovlash imkoniyati vujudga keldi. 
Mezolit davri oxirida inson hayvonlarni qo`lga o`rgata boshladi, ovchilar itni 

---

30 
qo`lga o`rgatdi, endi ov qilganda o`lja mo`l bo`ldi. Tiriklay tutib olingan 
qo`zichoq, uloqcha, to`ng’izchalarni endi o`ldirmasdan zaxira sifati saqlab 
qo`yadigan bo`ldi. Mezolit davri oxirida Old Osiyoda xo`jalikning yangi 
tarmoqlari - ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik vujudga keldi.
O`rta Osiyoda mezolit davriga oid 100 dan ziyod manzilgohlar ochilgan. 
Bunday manzilgohlar Farg’ona vodiysining tog’ va tog’oldi tumanlarida, Toshkent 
vohasida hamda O`zbekiston janubida ko`plab uchraydi. Obishir, Qo`shilish, 
Machay manzilgohlari va Zarautsoy darasidagi qoyatosh rasmlari mufassal 
o`rganilgan. Amudaryo va Sirdaryo qirg’oqlari, O`zbekistondagi ko`llar va 
daryolar sohili mezolit davri ovchilari va baliqchilari ko`chib kelib o`rnashgan 
maskanlarga aylandi.
Neolit - yangi tosh davrida Qadimgi SHarqning turli viloyatlarida ishlab 
chiqaruvchi xo`jalik - dehqonchilik va chorvachilikka o`ta boshlaydi. 
CHorvachilik va dehqonchilik neolit davrining eng katta ixtirosidir. O`rta Osiyoda 
neolit davri mil. av. 6 – 4 ming yilliklar hisoblanadi. Arxeologlar neolit davri 
boshlanishini sopol idishlar yasashning kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit 
davrida odamlar Mezolit davrida kashf qilingan mayda tosh qurollari – mikrolitdan 
foydalanib, toshga ishlov berishning oldin ma’lum bo`lmagan: silliqlash va 
parmalashni usullarini kashf qilishgan.
Neolit davrida qabilalar o`troq turmush tarziga o`tib, doimiy turar joylar - 
paxsadan uylar qura boshlagan, urug’ jamoalarining manzilgohlari shakllanib 
borgan. O`troq turmush tarzi va mehnat qurollarining yanada takomillashishi 
jamoalarning dehqonchilikka o`tishiga imkon yaratadi. Dehqonchilik va 
chorvachilikning rivojlanishi hunarmandchilikning shakllanishiga olib keldi. 
Loydan yasalgan va olovda pishirilgan idishlar yasash – kulolchilik, tola va jundan 
kiyim tayyorlash – to`quvchilik sohalari neolit davrining muhim kashfiyot va 
ixtirolaridir.
Eneolit - mis-tosh asri (mil. av. 4 m. y. - 3 m. y. o`rtalari) - mis qurollar tosh 
qurollar bilan birgalikda ishlatilgan davr. Neolit davri oxirida odamlar misdan 

---

31 
foydalanishga, undan mehnat qurollari yasashga o`tishdi. Metallurgiya rivoji 
kishilarning moddiy va ma’naviy madaniyatiga katta ta’sir ko`rsatdi.
Qadimgi Sharqda mil. av. 4 ming yillikda ilk shaharlar va davlatlar vujudga 
kela boshladi. O`rta Osiyo janubida sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik 
vujudga keldi, xom g’ishtdan ko`p xonali uylar qurildi, idishlarni pishirish uchun 
kulolchilik xumdonlaridan foydalanishga kirishildi. Sopol idishlar hayvon, qush, 
o`simlik (yaproq, gul) naqshlari bilan bezatildi. Odamlar misni qalayi, qo`rg’oshin 
yoki rux bilan qo`shib, bronza olishni o`rganganlar. 
Bronza (davri mil. av. 3-mingyillik o`rtalari – 2-mingyillik) misdan ko`ra 
ancha qattiqligi tufayli mil. av. 3 ming yillik o`rtalaridan boshlab mehnat qurollari, 
qurol-yarog’lar va zeb-ziynatlar tayyorlandi asosiy ashyoga aylanib qoldi. Bronza 
mehnat qurollariga ega bo`lgan odamlar endi dalalarga ancha durust ishlov berish 
va ekin maydonlarini kengaytirish imkonini qo`lga kiritdi. Natijada ortiqcha 
miqdorda 
qishloq 
xo`jalik 
mahsulotlari 
vujudga 
keldi. 
Chorvachilik 
dehqonchilikdan ajralib chiqa boshladi.
Ko`p davrlar davomida urug’ jamoasidagi muhim ishlar ayollar zimmasida 
bo`lib (bolalarni tarbiyalash, ovqat tayyorlash, hayvon terilarini tozalash, kiyim-
bosh tayyorlash), jamoada ayniqsa yoshi katta ayollarning mavqei erkaklarnikidan 
baland bo`lgan. Omoch bilan er haydab ziroatchilik qilish, chorvachilik, 
hunarmandchilikning vujudga kelishi bilan urug’ni etarli mahsulotlar bilan 
ta’minlash erkaklar qo`liga o`tdi. Uy xo`jaligi yumushlari ayollar zimmasida qoldi. 
Endi urug’chilik oilasida erkaklar muhim o`rin tuta boshladi. Qarindoshchilik 
erkaklar tomonidan belgilanadigan bo`ldi va patriarxat davri boshlandi. Oila ota 
tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topadigan bo`ldi. 
Patriarxal oila - ota tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan 
tashkil topgan oila.
Bronza davri manzilgohlaridan biri Zarafshon daryosi havzasidagi 
Zamonbobo ko`li (Buxoro viloyati Qorako`l tumani) yaqinidan topilgan bo`lib, 
mil. avv. 3 ming yillik oxiri – 2 ming yillikka oid. Zamonbobo manzilgohidan mis 
ko`zgular topilgan. Xorazm vohasida ham manzilgohlar o`rganilgan. Surxandaryo 

---

32 
vodiysidan (Muzrabod tumani) qadimgi ziroatchilarning Sopollitepa manzilgohi 
topilgan. Sopollitepadan xom g’ishtdan qurilgan uy-joy, sopol buyumlar, bronza 
mehnat qurollari va zeb-ziynat yasalgan ustaxona qoldiqlari, yirik xumlarda 
saqlangan bug’doy va arpa doni topilgan. Jarqo`ton manzilgohi Surxon vohasida 
(hozirgi Sherobod yaqinida) vujudga kelgan. Jarqo`ton qurilishi tarxida ilk shahar 
alomatlari ko`zga tashlanadi. U 2 qismdan iborat bo`lgan: qal’a va uning atrofida 
jamoa a’zolari - hunarmand va dehqonlar uylari joylashgan. Jarqo`tonda 
ibodatxona (ilk) qoldig’i topilgan.
Bronza davri manzilgohlari aholisi har xil hunarmandchiliklar, to`quvchilik, 
kulolchilikni rivoj toptirishda, zeb-ziynat buyumlari yasash, qurilish sohasida katta 
yutuqlarga erishgan. Bronza davrida odamlar kulolchilik charxi va g’ildirakni 
kashf etdilar, shu tariqa dastlabki aravalar vujudga kelgan.