Programmalar túrleri

Programma túrleri. OT túrleri. OT Windows obiekti
Joba :
1. Programmalar túrleri
2. Operatsion sistema jáne onıń túrleri
3. Operatsion sistema múmkinshilikleri hám wazıypaları
4. Operatsion sistema Windows obyekti

1. 
   Programmalar túrleri
   

Kompyuterde xar qıylı túrdegi maǵlıwmatlar saklanadi. Olar menen islew ushın biz xar qıylı arnawlı programmalar menen paydalanıwımız zárúr, sebebi kompyuter uzi xesh kanaka háreketler atqarmaydı ol fakat biziń buyruklarimizni hám kursatmalarimizni atqaradı. Buyruklar hám kursatmalar izbe-izligi bolsa programma dep ataladı (programma túsinigi yukoridagi temalarda utilgan). Programmalar 3 túrge bulinadi:
1) SISTEMA DASTURLER TURI. Sistema programmalar bul kompyuter jumısın boshkaruvchi hám xar qıylı járdemshi ámellerdi orınlawshı programmalar.
Mısalı : fayllar ústinen xar qıylı ámeller orınlaw (kayta ataw, jaratıw, ushırıw, nusqasın alıw, kolemin uzgartirish), diksni tazalaw hám tekseriw, kompyuterdi sazlaw ( tashki kurilmalar jumısın boshkarish). Sistema programmalar ishinde 4 programmalar gruppaları ajıratılıp turadı. Bular : operatsion sistemalar (sistemalar), utilita programmalar, drayver programmalar hám programma koplamalar.
SHulardan operatsion sistemalar programmalar gruppası kútá úlken axamiyatga iye. Bul programmalar kompyuter jumısın boshkaradi, xar qıylı programmalardı kompyuter yadına júkleydi hám atqaradı, fayllar, kataloglar hám disklar ústinen xar qıylı ámellerdi atqaradı. Hámme programmalar sol operatsion sistema programmanıń múmkinshiliklerinen paydalanadı hám sol sebepli hámme programmalar fakat sol programma orkali jumısqa túsedi. Eń teńikli operatsion sistemalar : MS-DOS hám Windows (Microsoft korporatsiya) dúnyadaǵı kompyuterlerdiń 75-80%, Makintosh (Apple firması ) dúnyadaǵı kompyuterlerdiń 5-10%, Linux hám Unix dúnyadaǵı kompyuterlerdiń 10 -15%. MS-DOS operatsion sisteması menen biz keyin yakinrok tanısamız.
Utilita-programmalar bul operatsion sistemanı múmkinshiliklerin kúshaytiruvchi programmalar. Mısalı : disklar ústinen xar qıylı ámellerdi orınlawshı programmalar, kompyuter jumısın tezlestiriwshi programmalar, malumotlar kolemin uzgaruvchi programmalar, viruslardı aniklovchi programmalar hám xokazo
Basqa kóp tarkalgan sistema programmalardan biri bul drayver programmaları hám programma -koplamalar. Drayverlar-programmalar bul operatsion sistemaǵa tashki hám ishki kurilmalar menen islewde kulayliklar jaratıwshı programmalar. Bul programmalar tiykarlanıp sol kurilmalar chikaruvchi firmalarda jaratıladı hám kurilmalar menen birge tarkalinadi. Mısalı : monıtorlar drayverlari, SD-ROM lar drayverlari hám xokazo. Programma koplamalar bul operatsion sistemanıń múmkinshiliklerden chiroliy hám kulay túrde paydalanıwdı taminlovchi programmalar. SHulardan eń teńikliysi bul NORTON COMMANDER programması, bul programma menen biz 4-bapta tanısamız.
2) AMALIY DASTURLAR TURI. Ámeliy programmalar bul maǵlıwmatlar menen jumıs processinde paydalanatuǵın programmalar.
Mısalı : tekst maǵlıwmatlardı jaratıw hám redaktorlaw, súwret hám suwret maǵlıwmatlardı jaratıw yamasa uzgartirish, malumotlar bazası menen islew, musika hám video maǵlıwmatlardı kurib chikish hám redaktorlaw.
Ámeliy programmalar paydalanǵan maǵlıwmatlar túrine kura gruppalanadı : tekst redaktorları (Word, Lexicon, WD, Notepad, Write hám xokazo), súwret hám suwret muxarirlari, súwret hám suwretlerdi kursatuvchi programmalar (Corel, Adobe Photoshop, Imaging, ACDSee, Paint vaxokazo), musika hám video redaktorları, musika hám video kursatuvchi programmalar (Adobe Premier, Winamp, universal proigrovatel' hám xokazo), kesteler redaktorı (Lotus, Excel hám xokazo), maǵlıwmatlar bazası menen isleytuǵın programmalar (Access, Dbase, FoxPro hám xokazo), úyin programmaları, urgatuvchi programmalar, bugalteriya hám finans programmalar, hám boshkalar.
3) INSTRUMENTAL DASTURLAR TURI. Instumental programmalar bul jańa programmalar jaratıwshı programmalar sistemaları.
Instrumental programmalaga arnawlı programmalastırıw tilleri menen isleytuǵın programmalar sistemaları kiredi. Olar programmalastırıw tiline kura farklanadi: S, Basic, C++, Delphi, hám boshkalar. Bul programmalar sistemalar uziga bir neshe programmanı jıynaǵan bulib bular : programmalastırıw tili redaktorı, translyator, komplyator hám boshka erdamchi programmalar.
Bunnan tashkari hámme programmalar pulliy, biypul hám kisman pulli bulishi munkin. Mısalı : drayverlar tiykarlanıp biypul yamasa kisman pulliy boladı, ataqlı bulmagan firmalar programmaları xam biypul eki kisman pulliy boladı, teńikli firmanıń ónimi bolsa pulliy. Biypul programmalar tiykarlanıp múmkinshilikleri kiskartirilgan túrde boladı.
Oxirga payıtlar pirat nusqa programmaları xam júdá kup tarkalgan. SHuning ushın programmalardı pirat hám original nusqa túrlerine bulish xam múmkin. Pirat programması original programmaǵa karaganda júdá arzan boladı, leykin bul programmalarǵa xesh kanday kepillik berilmaydi. SHuning ushın úlken firma hám kárxanalar, bankler hám mámleket keńseleri fakat original programmalardan paydalanadı.
Xar bir programma uzınıń nomerine iye. Bul nomer versiya dep ataladı. versiyalar tiykarlanıp rakamlar menen kuyiladi hám aqırǵı payıtlarda, programma chikkan jılı buyicha kuyiladi. Mısalı Windows 95 eki Windows 98 eki Windows 2000. Xar bir jańa versiyalı programma, aldınǵı versiyalardan kulayliklar hám múmkinshilikleri kup bulgani menen eki kompyuterge talapları uzgargani menen farklanadi.
Operatsion sistema jáne onıń túrleri
Operatsion sistema
1. Kompyuter resurslarini hám maǵlıwmatlardı muwapıqlashtiradigan hám basqaratuǵın programmalıq támiynattıń tiykarǵı bólegi yamasa, programmalardıń orınlanıwın basqaratuǵın hám sistemanıń resurslarini bólistiriw, joybarlaw, kirisiw-shıǵıwdı hám maǵlıwmatlardı basqararish sıyaqlı wazıypalardı támiyinleytuǵın programmalıq qural. Sonday bolsada operatsion sistemalar kóbirek programmalıq bolsalar da, biraq, bólekan apparat quralları qollanıwı da múmkin. Operatsion sistemalardıń tiykarǵı wazıypalarına :
- fayl sistemasın basqarıw (jazıw, ózgertish, fayllardan nusqa kóshiriw, erkin paydalanıwdı baqlaw );
- programmalar orınlanıwın basqarıw (protsessor waqtın bólistiriw, programmalardı disktan operativ
yadqa júklew, jasırın qáwipli tásirdi tutıp alıw hám h. q.);
- yadtı basqarıw (keshlash, bólistiriw, maǵlıwmatlar butligi qadaǵalawı hám t.b. );
- paydalanıwshı menen baylanıs (klaviaturadan, tıshqanshadan buyrıqlardı oqıw, informaciyanı ekranǵa, printerge shıǵarıw hám t.b. ) kiredi.
Bunnan tısqarı operatsion sistemalar, kompyuterlerdi túrli marka daǵı tarmaqlardan - jergilikli tarmaqlardan global koorporativ tarmaqlarǵa shekem, sol atap aytqanda, Internet tarog'idan erkin paydalanıwdı basqaradi. Operatsion sistemaǵa mısallar - MS-DOS, Linux, UNIX, Windows, Solaris hám basqalar.
Keling olardıń ayırımlarına qısqasha toqtalıp ótsek:
MS-DOS operatsion (ámeliy) sisteması. Microsoft korporatsiyasi tárepinen usınıs etilgen operatsion sistema. MS-DOS dıń birinshi markası 1981 jılda payda bolǵan. Eń dáslep, Microsoft kompaniyası tárepinen IBM ushın islep shıǵılǵan MS-DOS, IBM - uyqas kompyuterler ushın standart operatsion sistema bolıp tabıladı. MS-DOS 16 -xanalı operatsion sisteması bolıp, ol kópfoydalanuvchili hám kópmasalali ırǵaqlardı qollap -quwatlay almaydı. Operatsion sistemanıń zárúrli qásiyetlerinen biri qánige bolmaǵan paydalanıwshılarǵa ámeliy processlerdi orınlawdıń qulay formaların usınıs qilsa, qánigelerge programmalıq támiynattı islew ushın jaqsı tiykar usınıs etedi. MS-DOS kataloglar shejiresin tashkil etedi, taraqqiy etken buyrıqlar tiline iye. MS-DOS ámeliy processler, fayllar hám sırtqı qurılmalar menen nátiyjeli isley aladı.
Linux operatsion (ámeliy) sisteması. Ózegi Unix operatsion sisteması tiykarında islengen, tarmaq operatsion sisteması. Linux dáslepki bar 1991 yili LiniusTorvalds tárepinen chiqarilgan. Linuxning zárúrli qásiyetlerinen biri - ol biypul programmalıq támiynat Fondı sheńberinde, GNU áshkara litsenziyasına kóre biypul tarqatıladı. Tiykarlanıp, Internette hám intratarmaqlarda serverler jaratıw ushın qollanıladı.
UNIX operatsion (ámeliy) sisteması. Bell laboratoriyası tárepinen jaratılǵan tarmaq operatsion sisteması. Dáslepki bar UNIX operatsion sisteması Bell Laboratory tárepinen 1969 jılı usınıs etilgen, ozaldan tarmaqlarda isletiw ushın mólsherlengen edi. Házirgi kúnde UNIX, Si tilinde jazılǵan kópfoydalanuvchili hám kópmasalali operatsion sistema. Sistemanıń bas strukturalıq bólegi bolıp mikroo'zak esaplanadı. Onıń ishine tarmaqlararo uzatıwdı basqarıw protokolıni/ bajaruvchi modul jaylastırılǵan. UNIX operatsion sisteması bir qansha unamlı páziyletlerge iye, olardan birinshi náwbette tómendegilerdi kórsetiw zárúr :
- ámeliy programmalardı bir túrdegi kompyuterden basqa túrdegisine kóshirip ótkera alıw ;
- maǵlıwmatlardı tarqaq ishlovini orınlaw imkaniyatın beretuǵın tarmaq xızmetleriniń keń jıynaması ;
- bir waqtıniń ózinde túrli xildagi fayl komplekslerindiń ámeldegi bolıwı ;
- yuz berayotgan ishlov jarayonlarini paydalanıwshılar tárepinen joybarlaw múmkinshiligi;
- RISC protsessorlari menen jaqsı uyqaslashuvi;
- xar qıylı óndiriwshiler tárepinen usınıs etilgen ónimlerdi ańsat isletiw;
- rawajlanıw hám keńeyiw ushın ashıqlıq ;
UNIX superkompyuterlari, jumısshı -stansiyalar hám arnawlı jeke kompyuterlerde keń isletiledi.
UNIXWare operatsion (ámeliy) sisteması. UNIX operatsion tizimining Novell korporatsiyasi tárepinen islep shıǵılǵan markası. UNIXWare sisteması birinshi náwbette NetWare tarmaqlarında isletiw ushın jaratılǵan. Sol menen birge, bul operatsion sistemasınıń ortalıǵında aymaqlıq tarmaqlardıń protokolı da atqarıladı. UNIXWare ápiwayı grafik interfeyske iye. Bul 32-xanalı sistema «ish stoli» dep atalıwshı ortalıqta isleydi. UNIXWare kópmasalali, kópfoydalanuvchili, kópoqimli sistema bolıp tabıladı.
Solaris operatsion (ámeliy) sisteması. SUN Microsystems korporatsiyasi tárepinen usınıs etilgen UNIX operatsion sistemasınıń markası. Solaris simmetrik multiprotsessorli ishlov atqaradı, tasvirlar menen islew qurallarına iye, maǵlıwmatlar qawipsizligin támiyinleydi. Sistema Internet tarmaǵı, elektron pochta, sonday-aq, sóylewiy pochta, faksimil baylanıs menen óz-ara isley aladı. Joqarı ónim hám masshtablanuvchilik qásiyetlerine iye.
Windows operatsion (ámeliy) sisteması. Microsoft korporatsiyasi tárepinen jeke kompyuterler ushın usınıs etilgen operatsion sistemalar shańaraǵı. Windows sisteması kópmasalali hám kópoqimli bolıp, qolay grafik interfeys menen xarakterlenedi, virtual yaddıń basqarıwdı usınıs etedi hám kóplegen sırtqı qurılmalardı qollap -quwatlaydı. Windowstı ishlatib, paydalanıwshı bır jola bir neshe ámeliy processler menen nátiyjeli islew múmkinshiligine iye boladı. Dúnyada 90% ga jaqın kompyuterler Windows operatsion sisteması basqarıwında isleydi.
Windows 95 operatsion (ámeliy) sisteması. Windows 95 baylanıs hám baylanıs ushın islep shıǵılǵan birinshi operatsion sistema bolıp tabıladı. Dáslepki bar 1995 jıldıń 24 avgustında shıǵarılǵan Microsoft korporatsiyasining operatsion sisteması, ámeliy sisteması. Windows 95 óziniń múmkinshiliklerine kóre ózinden aldınǵı Windows 3. 1. operatsion sisteması, ámeliy sistemasın talay artta qaldırǵan. Paydalanıwshınıń jańa interfeysiga qosımsha túrde, Windows 95 óz ishine kóplegen muhim angitdan kiritilgen funksiyalarǵa iye. Ol, 32-xanalı qóllanbalardı quwatlaydı, bul bolsa, arnawlı sol operatsion sistema ushın jaratılǵan qóllanbalar jáne de tezirek islewin ańlatadı. Sol menen birge, Windows 95, Windows hám DOSning eski qóllanbaların atqara aladı. Windows 95 de, DOSdagi tiykarǵı yad 640 K hám fayl atınıńń uzınlıǵı 8 belgi bolıwı kerekligi sıyaqlı sheklewler biykar etilgen.
Windows 98 operatsion (ámeliy) sistema. Azalda, bul operatsion sistemanı Memphis, keyininen Windows 97 dep ataldı, biraq Microsoft kompaniyası, operatsion sistema múddetinde, 1997 jılda tayın bolmaǵanlıǵı sebepli, onıń atınıń ózgertiwge májbúrli. Windows98 kóplegen jańa texnologiyalardı quwatlaw imkaniyatın beredi, sonday-aq, FAT32, AGP, MMX, USB, DvD hám ACPI texnologiyalardı da. Onıń eń sezilerli ózgesheligi bolıp, veb- brauzer (Internet Explorer) ni operatsion sistema menen uyqaslastırıwshı, «Aktiv jumıs stoli» (Active Desktop) túsinigi boladı.
Windows 2000 operatsion (ámeliy) sisteması. Microsoft Windows operatsion sistemaları safidagi ónim, Windows NT operatsion sisteması, ámeliy sistemasınıń rawajlanıwlastırılgan markası. Windows 2000 ni kóbinese W2 K formasında belgilenedi. Windows 2000 operatsion sisteması, ámeliy sistemasınıń tórt markası bar:
Professional - stoldagi hám mobil sistemalar ushın operatsion sistema. Qóllanbalardı isletiw, Internet menen jalǵanıw, fayllar, printerler hám tarmaq resurslarınan erkin paydalanıw ushın isletiledi.
Server - veb-server retinde da, jergilikli tarmaq serveri retinde de isletiledi.
Advanced Server - biznes-qóllanbalar hám elektron kommerciya ushın isletiledi. Windows 2000 Server standart rusumidan yuqori masshtablanuvchanlik hám erkin paydalanıw qolaylıǵı menen ajralıp turadı.
Datacenter Server - joqarı tezlikte isleytuǵın, úlken kólem degi maǵlıwmatlarǵa ishlov beriw talap qilinadigan kompyuter tarmaqlarında paydalanıw ushın jaratılǵan.
Windows CE operatsion (ámeliy) sisteması. Microsoft Windows operatsion sisteması, ámeliy sistemasınıń mobil PDA (personal digital assistants) ga uqsas kompyuterler ushın, qısqartirilgan markası, Windows CEning grafik interfeysi Windows 95 ge uqsas.
Windows NT operatsion (ámeliy) sisteması. Windows New Technology (Windows dıń jańa texnologiyası ) 32-bitli operatsion sistema bolıp, Microsoft korporatsiyasi tárepinen Windows 95 hám MS-DOSlarning ornına usınıs etilgen. Windows NTning auditoriyası, kúshli operatsion sistemaǵa talabı bolǵan, paydalanıwshılardıń eń qızıǵıwshı 10% bólegi bolıp tabıladı. Windows NTning tiykarǵı ústemshilikleri tómendegiler bolıp tabıladı:
- funksional uyqaslıq ;
- mobillik;
- masshtablanuvchanlik;
- sistemanıń basqarilishi;
- ashıq interfeys;
- sanaat standartların quwatlaw.
Windows NT dıń eki markası ámeldegi: Windows NT Server, tarmaqlarda server retinde islew ushın hám Windows NT Workstation bólek yamasa klient jumıs stansiyaları ushın islengen.
Windows XP operatsion (ámeliy) sisteması. Microsoft korporatsiyasi tárepinen 2001 jılda usınıs etilgen operatsion sistema. Microsoft, Windows XPni Windows 95 shıǵarılǵannan berli eń zárúrli programmalıq ónim dep atadi. Windows XP, Windows 2000 dıń ózeginde qurılǵan bolıp, jańa sırtqı ańlatpaǵa hám grafik interfeyske ega. Windowstıń aldınǵı markalarına salıstırǵanda óz-ara joqarı turaqlılıq hám isenimlilikti sáwlelengenlestirgen. Windows XPning eki markası ámeldegi: Home hám Professional. Microsoft hár eki markanıń mobilligine úlken itibar qaratdı, sonday-aq, qosdı. Sımsız tarmaqlarǵa jalǵanıw ushın “plug-and-play” quralın da, Windows Xpda «XP» «eXPerience»ni ańlatadı.
Windows operatsion tizm obyekttleri
1. Operatsion sistema túsinigi
Operatsion sistema -kompyuter jumısqa túsiriliwi menen júkleniwshi sonday bir programmaki, bul programma paydalanıwshına EXM menen baylanıs etiw quralı bolıp xızmet etedi, onıń barlıq kurilmalari jumısın basqarıw imkaniyatın beredi. Operatsion sistema járdeminde operativ yaddan paydalanıw, disklardaǵı informaciyalardı oqıw yamasa informaciyalardı disklarǵa yirish, ámeliy programmalardı jumısqa túsiriw hám sol sıyaqlı túrli islerdi ámelge asırıw múmkin. Operatsion sistemaǵa mútájlik bar ekeniniń tiykarǵı sebebi- odaǵı programmalarsız bul sıyaqlı islerdi orınlaw ushın tómen boskichdagi júzlegen yamasa mińlaǵan elementar ámellerdi orınlawǵa to'gri keledi.
Operatsion sistemanıń tiykarǵı waziypası -paydalanıwshın onıń orınlawı hám ulıwma biliwi xam kerek bolmaǵan áne sol zerikarli xamda júdá quramalı jumıslardan qalıs etiw, kompyuter menen ushırasıwda qolaylıqlar jaratıw bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, operatsion sistema fayllardı kóshiriw yamasa baspaǵa shıǵarıw, kerekli programmalardı operativ yadqa júklep jumısqa túsiriw hám basqarıwdı olarǵa uzatıw, operativ yadtı programma jumısı sońǵında bosatib, basqarıwdı taǵı ózine alıw sıyaqlı islerdi xam atqaradı.

Paydalanıwshı interfeysleri túsinigi.

MS DOSning buyrıqların EXMga kirgiziw kóp miynet, waqıt hám kúsh talap etiwi sebepli MS DOS buyrıqlarınan ańsat hám nátiyjeli DOS qatlamları jaratılǵan bolıp, olarǵa mısal jol menende Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools Deluxe, Far hám basqalardı keltiriw múmkin.
Grafik interfeysleri túsinigi.
Kompyuterdiń texnikalıq hám programmalı támiynatınıń rawajlanǵanlıǵı hújjetlerdi redaktor etiw sistemasında hár qıylı súwret, súwret hám sızılmalardı qayta islew múmkinshiligin jarattı. Grafik interfeys-túrli kórinistegi grafik obyekttler (papkalar, túrli kórinistegi fayllar ) jáne bul obyekttler menen islew usılları kompleksi. Grafik interyfeyslarning abzallıqları sonnan ibarat, bunda xar bir obyektt tiyisli belgine iye, onıń kórgezbeliligi hám mámile ushın ápiwayılıǵında bolıp tabıladı.
2. WINDOWS operatsion sistemasınıń grafik interfeysi.
Obyektttiń belgileniwi-obyektt atı hám nıshanı. WINDOWS ekranı elementleri; jumısshı stoli, máseleler paneli, “Jumısqa túsiriw” paneli.
• Jumısshı stoli-bul ekrandıń tiykarǵı bólegi, ol jaǵdayda fayl hám papkalar sıyaqlı áhmiyetli obyekttler jaylasqan.
• “Meniń kompyuterim”, “Tarmaqlar arasında boglanish”, “Sebetcha”, “Internet”, “Portfel” jumıs stolidagi tiykarǵı obyekttler menen tanısıp shıǵamız. Mısalı : “Meniń kompyuterim”-sırtqı yad apparatı menen islew (disk hám diskyurituvchilar menen) xamda kompyuter parametrlerin sazlaw imkaniyatın beredi.
• “Tarmaqlar arasında baylanısıw”-bul lokal esaplaw tarmaǵına jalǵanǵan kompyuterler menen islew, usınıń menen birge óz-ara informaciya uzatıwǵa kómeklesedi.
• “Sebetcha”- óshirilgen obyekttlerdi saqlaw ushın arnawlı papka.
• “Internet” (Internet Explorer)-Internet global informaciya tarmaqları jumısı ushın programmalar.
• “Jumısqa túsiriw” tuymesi kompyuter degi ámeldegi programmalardı jumısqa túsiriwge xızmet etedi.
3. WINDOWS jumısshı stoli tolıq maǵlıwmatları. Jumıs stolida paydalanıwdıń tiykarǵı usılları.
Kontekst menyu -belgilengen obyektt ústinde orınlawǵa bolatuǵın bolǵan háreketler dizimi. Xar qanday obyektttiń kontekst menyusın shaqırıw ushın klaviatura arnawlı tuymeshesi yamasa “tıshqancha”ning oń tuymesin basıw jetkilikli. Jumısshı stolini kontekst menyusın shaqırıw “tıshqancha”ning oń tuymesin stol tegisliginde háreketlantirmok menen ámelge asıriladı.
Jumısshı stoli kontekst menyusı buyrıqları tolıq maǵlıwmatı :
• -tártiplew (jumısshı stolida at, tur, ólshew, sáne, avtomatikalıq tártiplewdi ornatıw menen saralaw );
• -belgin ornatıw (kútilmegende jıljıtılıp qalǵan belgilerdi óz-ara teń aralıqqa qoyıw );
• -payda etiw (jumısshı stolida fayl hám papkalar payda etiw);
• -ózgeshelik (jumısshı stoli parametrlerin sazlaw ).
Obyektttiń kontekst menyusın shaqırıw - “tıshqancha”ning oń tuymesin belgi boyınsha qimirlatish menen ámelge asadı. Obyektttiń kontekst menyusın tiykarǵı buyrıqların tolıq maǵlıwmatı :
• -ashıw (obyekttti ashıw );
• -nusqalaw (obyekttti nusqalaw yamasa kóshiriw ushın kompyuter yadınıń arnawlı bólegi);
• -qırqıw (obyekttti náwbettegi qo'chirish ushın buferde saµlash);
• -qayta ataw (obyektt atınıń ózgertiw);
• -chetlatish (“Sebetcha”ga obyekttti túsiriw);
• -ózgeshelik (obyektt ózgesheligi parametrlerin kóriw hám ózgertiw).
4. WINDOWS operatsion sistemasınıń “Bosh” menyusınan paydalanıw.
“Bosh” menyusın shaqırıw ushın “tıshqancha”ni shep tuymesi basıladı yamasa klaviatura daǵı arnawlı tuymelerden paydalanıladı. “Bosh” menyu tómendegi elementlerden dúziledi:
• -programmalar menyusı -kompyuter degi programmalardı bir demde jumısqa túsiriwge xızmet etedi;
• -hújjetler menyusı -hújjetler ruyxatini saqlaw ;
• -sazlaw menyusı -sistema, printer, máseleler paneli parametrlerin sazlaydı ;
• -izlew menyusı -fayl hám papkalar, lokal tarmaqtaǵı kompyuterlerdi qıdırıw ;
• -maǵlıwmatlar menyusı -WINDOWS 95 operatsion sistemasınıń maǵlıwmatlar sistemasın shaqırıw ;
• -orınlaw menyusı -buyrıqlar qatarı menen programmanı jumısqa túsiriw yamasa papkani ashıw ;
• -jumıstı juwmaqlaw menyusı -kompyuterdi óshiriw yamasa qayta júklew.
Maǵlıwmatdar sisteması.
Maǵlıwmatlar sistemasın ashıw ushın “Bosh” menyudan maǵlıwmatlar buyrugi tańlanıp, “tıshqancha”ning shep tuymesin basıw menen ámelge asıriladı. Maǵlıwmatlar sisteması aynasında ush zakladka (xatcho'p) bar.
1-probel-“Bólimler” (maǵlıwmatlar sisteması daǵı bólimler ruyxatini kóriw). Bólimlerdi ashıw, saylanǵan tema boyınsha informaciyalardı kóriw.
2-probel-“Mazmunı boyınsha” (maǵlıwmatlar sisteması daǵı maqalalar dizimin alfavit tártibinde chi=arish).
3-probel-“Izlew” (kerekli maqalanı sóz menen qıdırıw ).

5. “Programmalar”, “Hújjetlar”, “Sazlaw menyusi”.

Kompterdagi programmalardı demde jumısqa túsiriw ushın “Standart” programmalar gruppası kóp qollanıladı. Onıń quramına tómendegiler kiredi:
• -PAINT grafik redaktori-su'wret mazmunı daǵı fayllardı kóriw, payda etiw hám redaktorlaw ushın qollanıladı ;
• -Word Pad tekst redaktorı -kishi kólem degi hújjetlerdi teriw, redaktor qılıwda isletiledi;
• -kalkulyator-arifmetik esaplawlar ushın (ápiwayı, injinerlik rejiminde);
• -bloknot-tekst redaktorına ápiwayı hám qolay shaqırıq qılıw (kóp qallarda kishi hújjetler) ushın isletiledi.
Hújjetler menyusı
Hújjetti jumısqa túsiriw ushın hújjet atı jazılǵan jazıw ústinde “tıshqancha”ni shep tuymesin basıw kerek. “Sazlaw” menyusı ush elementlerden ibarat :

a) Basqarıw paneli-sistemalar panelin sazlaw, programmalar hám kompyuterdi avtomatikalıq jumısqa túsiriw yamasa toqtatıw ;

b) Printerler-kompyuterge jalǵanǵan printerdi avtomatikalıq ornatıw yamasa sazlaw ;
v) Máseleler paneli-máseleler paneli parametrin sazlaw, “Bosh” menyuǵa jańa programma qosıw yamasa alıp taslaw. “Hújjetlar” menyusınan hújjetlerdi óshirip taslaw.
Kerekli punktti jumısqa túsiriw ushın “Sazlaw” menyusı elementine uyqas túrde “tıshqancha”ni shep tuymechasidan paydalanıw kerek.
Basqarıw paneli tómendegi elementlerden shólkemlesken:
• -ornatıw -programmalardı óshiriw-jańa programmalardı avtomatikalıq “Programmalar” menyusına kirgiziw yamasa óshiriw;
• -jańa qurılmalardı ornatıw -kompyuterge jalǵanǵan jańa qurılmalardı avtomatikalıq sazlaw ;
• -sana/vaqt-jańa kún hám waqtın kirgiziw;
•
• -ekran (jumısshı stoli kontekst menyusı sıyaqlı );
• -klaviatura -klaviatura parametrlerin sazlaw (belgilerdi qaytarılıw tezligi hám klaviaturaǵa baylanıslı basqa jumıslar )
• -“tıshqancha” - “tıshqancha” manipulyatorini parametrin sazlaw (“tıshqancha”ga baylanıslı túrli jumıslar );
• -tarmaq -kompyuter tarmaǵınıń jumısın sazlaw ;
• -parollar -WINDOWS 95 operatsion sistemaǵa kirisiw ushın jańa paroldı kirgiziw, atap aytqanda tarmaq ushın xam.
• -printerler (“sazlaw”dagi sıyaqlı );
• -til hám standartlar -berilgen regionǵa tiyisli túrli maǵlıwmatlar ;
• sistema-kompyuter qurılmaları jumısın áyne waqıtta bexato islep atirǵanın kórsetedi.
“Izlew” menyusı.
“Izlew” menyusı tómendegi tiykarǵı elementlerin óz ishine aladı.
• -Papka hám fayllar -fayllar hám papkalarni kórsetilgen disk yamasa disketten izlew;
• -Tarmaqta kerekli-kompyuterdi kompyuter tarmogidan izlew.
• a) Papka hám fayllar - “Izlew” menyusınan “jumısqa túsiriw” menyusı tańlanıp, papka hám fayllar ústine alıp barılıp “tıshqancha”ning shep tuymesi basıladı.
• “Meniń kompyuterim”ni jumısqa túsiriw ushın “tıshqancha” járdeminde kursordı “May kompyuter” jazıwına alıp kelip, shep tuymesin basıw jetkilikli.
• Jumısqa túsiriw programma buyrıqları -papka yamasa hújjet programmaların ashıw ;
• -“jumısqa túsiriw” menyusın isletiw ushın “tıshqancha”ni shep tuymesin basıw kerek;
• -“ashıw” qatarı boylap fayl yamasa papkaga jol kórsetiw kerek. Eger kerekli jol belgisiz bolsa “obzor” tuymesi járdeminde avtomatikalıq túrde obyektt ushın kerekli jol tabıladı ;
• -papkalarni ashıw yamasa programmalardı jumısqa túsiriw “OK” tuymesin basıw menen atqarıladı.
“Jumıstı juwmaqlaw” buyrıqları. Bul programmanı isletiw ushın “Bosh” menyudan “Jumıstı juwmaqlaw” buyrugi saylanadı. “Jumıstı juwmaqlaw” buyrugi aynasında jumıstı tamamlashning tórt rejimi bar:
• -kompyuterdi óshiriw-kompyuter jumısın tolıq juwmaqlaw, paydalanıwshı islep atirǵan hámme obyekttlerdi jabıw;
• -kompyuterdi qayta júklew -áyneklerdiń operatsion sisteması menen saqlanǵan xodda qayta júklew;
• -MS DOS rejiminen arnawlı OS MS DOS rejimine ótiw;
• -sistemaǵa boshka at menen ótiw-OSga boshka paydalanıwshın óz atı menen kiriwi.
Jumıstı tamamlaw ushın “XA”, onı biykar etiw ushın “YO'K” tuymesi basıladı.
6. Máseleler paneliniń “Bosh” menyusı. “Máseleler paneli”ni wazıypaları hám olardı sazlaw.
“Máseleler paneli”da tómendegi tiykarǵı elementler jaylasqan :
• -“Bosh” menyu ;
• -klaviatura alfavitiniń (Ru/En) indikatori;
• -saat indikatori.
Jumısshı stolida fayl, papka, programmalar aynasın ashqanda ashıq obyekttler dizimi qáliplesedi.
Kontekst menyu tómendegi buyrıqlardı óz ishine aladı : (aldınan jumısshı stolida qandayda -bir obyekttti aynasın ashıp kóriń)
• -Kaskadlar-jumısshı stolidagi izbe-iz ornatılǵan áynekler;
• -joqarıdan tómenge -jumısshı stolidagi ústpe- úst ornatılǵan áynekler;
• -oń tárepten-shepke -jumısshı stolidagi shep tárepten ońǵa ornatılǵan ayna.
Áyneklerdi qayta tiklew ushın máseleler panelinde “tıshqancha”ning oń tuymesin basıw kerek. “Ózgeshelikler” menyusı eki xatcho'pdan ibarat : a) máseleler paneli parametrleri;
b) “Bosh” menyu.
Birinshi xatcho'p tómendegi parametrlerdi kirgiziw imkaniyatın beredi:
• -hámme aynanıń joqarısın ornatıw ;
• -bas menyu daǵı kishkene belgilerdi ekrannan avtomatikalıq joytıw ;
• -saatlar -máseleler panelinen saatlar indikatorini joytıw.
Kerekli parametrdi ornatıw ushın “tıshqancha”ni aynanıń parametr atı boylap shep tuymesin basıw kerek, keyin OKni “tıshqancha” járdeminde jumısqa túsiriw kerek. Jańa programmanı qosıw ushın ekran daǵı jollamadan paydalanıw kerek. Programmanı joytıw ushın bolsa “joytıw” tuymesinen paydalanıladı. “Hújjet”lar menyusın tazalaw ushın “tazalaw”, keyin OKdan paydalanıladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar kestesi.

1. /ulomov S. S. hám basqalar. Ekonomikalıq informatika OUYU ekonomikalıq qánigelikler ushın sabaqlıq. S. S., A. T. SHermuxamedov, B. A. Begalov S. S. /ulomovning ulıwma redakciyası astında -T- Ózbekstan 1999 -207-266 betlar.

2. A. Jumaboev, N. Qurbonov «Sistemalı programma támiynatı» páninen lekciyalar teksti. Namagan-2004 y.
3. A. Allanıń sıpatlarınıń biriov, B. Kurbonboev " Informatika hám esaplaw texnikası tiykarlari". T.:" Ukituvchi" 1996.
4. S. A. Aripov, SH. R. YUsupov, I. R. Kamalov" Beysik programmalastırıw tili". T.:" Sortruz" 1994.
5. S. I. Raxmonkulova " IBM PC jeke kompyuterlerinde islew". T.:NMK, " SHark-Instar" 1996.
6. A. Daliev, B. Baltaev" Informatika hám esaplaw texnikası tiykarlari". T.: 1994

Qosımsha ádebiyatlar.

1. www. rambler. ru

2. www. mail. ru
3. www. km. ru