Психиканинг тараққиёти режа

Психиканинг тараққиёти


РЕЖА:

1. 
   Психика материянинг эволюцияси сифатида.
   
2. 
   Психиканинг филогенездаги тараққиёти.
   
3. 
   Инсоният ва ҳайвонлар хатти-ҳаракатларининг ўзгарувчан турлари.
   
4. 
   Ҳайвонларнинг интеллектуал хатти-ҳаракатлари.
   
5. 
   Инсон ва ҳайвон психикаси ўртасидаги фарқ моҳияти.
   
6. 
   Инсон психикасининг ёш тараққиёти.
   

Воқеликнинг таъсирини акс этиш қобилияти – материянинг умумий хусусиятидир. Лекин оламда тирик ва ўлик табиатни акс этиши турличадир. Тирик материянинг ташқаридан таъсир этаётган моддалар алмашинувига жавоб бериш таъсирланувчанлик деб аталади.

Оддий таъсирланувчанликка барча ўсимликлар эга.
Эволюция жараёнида организмлар ташқи муҳит билан муносабатларнинг умумий турини ўзгариши натижасида таъсирланувчанликнинг сифат жиҳатдан янги босқичга ўтиши – сезувчанликни юзага келишига сабаб бўлади.
А.Н. Леонтьевнинг фаразига асосан, сезувчанлик «генетик шундай таъсирланувчанликки, ташқи муҳит таъсирига организмни йўналтиради ва бунинг натижасида организм ташқи муҳитда сигнал вазифасини бажаради».¹
Демак, сезувчанлик шундай таъсирланувчанликки, унинг натижаси ҳаёт учун зарур таъсирлар сигналлашади. Сезувчанликни намоён бўлиши психикани пайдо бўлишига объектив биологик белги сифатида хизмат қилади. Психика, таъсирланувчанликнинг ўзига хос юқори сифат ўзгариши – сезувчанлик – психик акс эттиришнинг оддий тўри юзага келганида бошланади.
Ҳайвонлар эволюцияси жараёнидаги психиканинг сифат ўзгаришларини А.Н. Леонтьев ўзи ифодалаган психик ривожланиш босқичларига асос қилиб олди.


А.Н. Леонтьев бўйича психика ривожланиш босқичлари


I. Элементар (оддий) сенсор психика босқичи.
Элементар (оддий) сенсор психика босқичи А.Н. Леонтьев таърифича ташқи муҳит объектнинг у ёки бу сифатига жавоб бераверади. Бу оддий сезиш босқичидир. К.Э. Фабри фикрича, оддий сенсор психиканинг икки – паст ва юқори даражаси ажратилади.
Кўпгина бир ҳужайрали ва айрим кўп ҳужайралиларда психик ривожланишнинг паст даражаси бўлади. Бунда психик фаолликнинг оддий турлари намоён бўлади.
Оддий психиканинг юқори босқичи кўп ҳужайрали умуртқасизларда мавжуд бўладилар.
Уларда илк бора нерв тизими намоён бўлади. Бу ҳайвонот эволюциясининг зарур муҳим давридир. Нерв тизими диффуз ёки сеткасимон, ганглиоз ёки занжирсимон бўлиб, улар алоҳида предметларнинг сифатларинигина акс эта оладилар. Ҳайвонлар учун ушбу босқичда предмет олам мавжуд бўлмайди, улар воқелик объектини идрок эта олмайдилар. Уларнинг психик акс эттириши оддий сезиш рамкасига кирмайди.


II. Перцептив психика босқичи.
У ташқи объектив воқеликни акс этиши билан характерланиб, алоҳида оддий сезиш тури эмас, балки нарсаларнинг акс этишнинг бутун яхлит усулидир.
К.Э. Фабрининг фикрича, перцептив психикани ҳам икки даражаси мавжуд. Паст даражага юқори даражали умуртқасизлар киради. Перцептив психиканинг қуйи босқичида мавжуд бўлган ҳайвонларга ижобий таъсир этувчиларни фаол излаш хусусияти хосдир.
Предметни идрок этиш – перцептив психиканинг юқори даражасидир. Ушбу даражада умуртқалилар ривожланиб, уларга ривожланган нерв тизими хосдир.


III. Ҳайвонларнинг ақлий ривожланиш муаммоси.
Интеллектуал (ақлий) хатти-ҳаракат – ҳайвонлар психик ривожланишининг юқори чўққисидир.
Ақл (интеллект) босқичи ҳайвонларнинг деярли мураккаб фаолияти билан характерланиб, у акс эттиришнинг мураккаб туридир.
«Ҳайвонларни борлиқни психик акс этиш усули интеллектуал фаолиятга ўтишида алоҳида нарсаларгина эмас, балки уларни муносабатларини акс эттириш ҳам вужудга келади».²
Ҳайвонлар ривожланишининг бу босқичида предметлар орасидаги боғлиқликларни акс эттира оладилар. Бу ерда янги хусусиятлар юзага келади. Биринчидан, фаолият икки фазага қисман ажралади: тайёргарлик ва амалга ошириш, биринчи фазанинг мавжудлиги интеллектуал (ақлий) ҳулқ-атворни ўзига хос сифатини ташкил қилади. Немис зоопсихологи В. Кёлернинг тадқиқотларида маймунларга етиб бўлмайдиган жойга хўрак қўйилади. Хўракдан яқинроқ, лекин бевосита етиб бўлмайдиган жойга узун таёқ қўйилади. Бу таёққа етиш учун қафасда қисқа таёқча бор. Қисқа таёқча билан хўракни олиб бўлмайди. Маймун эса биринчи фазада қисқа таёқ билан узун таёқни олади. Иккинчи фазада узун таёқ билан хўракка эга бўлади.
Шундай қилиб, тайёргарлик фазасида предметларнинг ўзи эмас (таёқ), уларга бўлган объектив муносабат (таёқ хўракни олиш воситаси сифатида) юзага келади.
А.Н. Леонтьевнинг фикрича ақлий ҳулқ-атворни бошқа хусусияти, бу ҳайвоннинг муваффақиятсиз ҳаракатлардан сўнг тўсатдан жавобни топишидир. Бу ҳодиса В. Кёлер томонидан «Инсайт» - равшанлашиш деб аталган.
Ақлий ҳулқ-атворнинг бошқа икки хусусияти бу топилган муаммонинг ечимини тез эслаб қолиш ва шу билан шаклланган операцияларни бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга ўтказа олишдир.
Ҳайвонлар хатти-ҳаракатларида туғма ва орттирилган шакллар мавжуд.
Ҳайвонлар хатти-ҳаракатларининг асосий туғма тури – инстинктдир.
Инстинкт – бу мураккаб туғма ҳаракат бўлиб, у асосида ҳайвонлар ўз эҳтиёжларини қондирадилар.
Масалан, ўргимчаклар моҳирона ипларни тўқишлари мумкин, аммо бунга улар ўрганган эмас. Асаларилар аниқ математик ҳисоб-китоб асосида инларини ясайдилар. Ҳайвонлар инстинктларида бизни уларнинг объектив мақсадга йўналганлиги ҳайратлантиради. Аммо ушбу хусусият ҳайвонларда чегараланган.
Улар ҳаётдаги кичик ўзгариш ҳам уларнинг мақсадга йўналганлигини ўзгартиради. Масалан, ўргимчак инига тутилган пашшага дарҳол ёпишади, уни ейди. Лекин у пашша билан бир жойга жойлаштирилса, ўргимчак пашшадан қочади.
Ўзлаштирилган (индивидуал) ҳулқ-атвор усулларига кўникма ва фикрлаш фаолиятининг куртаклари киради.
Кўникмалар – бу ҳайвоннинг шундай ҳаракатики, у индивидуал ҳаёт мобайнида ишлаб чиқилади.
Масалан, ит олди оёғини кўтариб орқа оёғиди юради, отлар эгар билан юришади ва ҳ.к. Кўникмалар янги ҳаракатларни қайта-қайта қайтариши инстинктлар асосида юзага келади.
Уй ҳайвонлари кўпгина кўникмаларни инсонлар билан «ўрганиш» асосида эгаллайдилар, буни дрессировка деб атайдилар. Ҳайвонларда интеллектуал ақлий ҳулқ-атвор куртаклари улар томонидан бажарилган кўрсатмали ҳаракат масалаларида акс этади.
Ушбу фикрлаш фаолиятнинг элементарлиги шундан иборатки, ҳайвонлар фақат идрок этаётган борлиқ оралиғида фикрлайдилар, улар ақлий операциялари эса ўз биологик эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган ҳаракатларида акс этади.
Ҳайвон ва одам психикасидаги фарқлар умумлашган ҳолда қуйидаги жадвалда ўз аксини топган.