Психологиянинг предмети

Ҳаракатни идрок қилиш 
Биосфера ва носферадаги ҳаракатларни идрок қилиш жисмларнинг 
(баъзан нисбий жиҳатдан бошқа ижтимоий-сиёсий, табиий ҳолатларнинг) 
фазодаги (ижтимоий ҳаётдаги) ўрин алмашинувини бевосита (бавосита) акс 
эттиришдан иборатдир. Шу сабабдан, ҳаракат таққосланмасдан идрок 
қилиниши илмий психологик манбаларда қайд қилиб ўтилади. Мабодо 
ҳаракатдаги жисм уни қуршаб турган ҳаракатсиз бошқа жисмларга 
таққосланган ҳолда идрок қилинса, бундай тоифадаги ҳаракат нисбатан 
идрок қилиш деб аталади. Агарда ҳаракатланаётган жисм ҳеч қандай нарса 
билан таққосланмасдан идрок қилинса, бу кўринишдаги ҳаракат эса нисбат 
берилмасдан нисбатсиз идрок қилиш дейилади.
Теварак-атрофдаги нарса-ҳодисалар муайян вақт давомида ўз 
ўринларини алмаштириб турадилар. Кишилар нарса-ҳодисаларнинг фазода 
ўрин алмаштириб туришини, яъни ҳаракатини ҳам идрок қиладилар. 
Ҳаракатни идрок қилишда кўриш ва кинестезик анализатор асосий роль 

---

ўйнайди. Тезлик, тезланиш ва ҳаракатнинг йўналиши ҳаракат қилаётган 
объект параметридир. Одам нарсаларни ҳаракати ҳақида икки йўл билан 
маълумот олиши мумкин. 
§
Ҳаракатни бевосита идрок қилиш 
§
Ҳаракат ҳақида хулоса чиқариш. 
Ҳаракатни бевосита кўриш орқали идрок қилиш икки хилдир. 
а) кўзни ҳаракатдаги нарса билан бирга юритиш 
б) кўзни бир нуқтага қаратиб туриш. 
Ҳаракат тез ёки секин бўлаётгандек идрок қилинади. Ҳаракатни 
бундай идрок қилиниши нарсаларнинг объектив тезлигига ва унинг идрок 
қилинувчидан қанчалик узоқ яқинлигига боғлиқ. Ҳаракатни эшитиш 
анализатори ёрдами билан ҳам идрок қилинади.
ХОТИРА 
Хотира ҳақида тушунча
Хотира биз илгари идрок қилган, бошдан кечирган ва бажарган 
ишларимизни ёдда сақлаш, кейинчалик уларни эслаш ёки хотирлаш 
жараёнидир. Биз ҳар куни янги нарсаларни биламиз, кун сайин 
билимларимиз бойиб боради. Хотира фаолиятида шахснинг ғоявий 
йўналиши катта ўрин эгаллайди. Бу йўналиш унинг фаолиятини ҳаёт 
шароити таъсирида шакллантиради. Киши ўзининг шу фаолияти учун муҳим 
бўлган воқеа, ҳодисаларни яхши эслаб қолади. Аксинча, киши учун кам 
аҳамиятга эга бўлган нарсалар ёмон эсда қолдирилади ва тезда унутиб 
юборилади. Шу ўринда хотира борасидаги таърифларга қайтсак, кўпгина 
адабиётларда хотира тушунчаси қуйидагича таърифланади. «Индвиднинг ўз 
тажрибасида эсда олиб қолиши, эсда сақлаши ва кейинчалик уни яна эсга 
тушириши хотира деб аталади». Лекин мазкур таърифларни таҳлил қилган 
профессор Э.Ғозиев томонидан хотира тушунчасига қуйидагича таъриф 
берилади. «Хотира атроф-муҳитдаги воқелик (нарса)ни бевосита ва 
билвосита, ихтиёрий ва ихтиёрсиз равишда, пассив ва фаол ҳолда, 
репродуктив ва продуктив тарзда, вербал ва новербал шаклда, мантиқий ва 
механик йўл билан акс эттирувчи эсда олиб қолиш, эсда сақлаш, қайта эсга 
тушириш, унутиш ҳамда таниш ҳиссидан иборат психик жараён. Алоҳида ва 
умумийлик намоён қилувчи ижтимоий ҳодиса барча таассуротларни ижобий 
қайта ишлашга йўналтирилган мнемик фаолиятдир». 
Шуни таъкидлаш жоизки, келтирилган мазкур таъриф хотиранинг 
мураккаб, кенг қамровли жиҳатларини тўла таъкидлаш имкониятига эга.
Шахснинг йўналиши унинг қизиқишида ифодаланади. Кишининг 
қизиқиши хотирага аниқ ва кучли таъсир кўрсатади, яъни яхши эсда олиб 
қолишни таъминлайди. Биз кўпинча у ёки бу нарса ва ҳодисаларни ёмон эсда 
қолдирамиз. Бу хотирани ёмонлигини эмас, балки уларга қизиқиш йўқлигини 
кўрсатади. Масалан, ўқувчилар ҳамма фанларни бир хил ўзлаштира 
олмайдилар. Бу уларнинг ҳар хил хотирага эга эканликлар билан эмас, балки 
ўқитилаётган фанга қизиқишнинг ҳар хиллиги билан тушунтирилади. Эсда 
олиб қолишга кишининг эмоционал муносабати ҳам катта таъсир кўрсатади. 

---

Киши учун яққол ҳаяжонли реакция вужудга келтирувчи нарсалар онгда 
чуқур из қолдириб, пухта ва узоқ ёдда сақланади. Биз бир нарсадан 
таъсирлансак, ўша узоқ вақт эсда сақланади. Самарали хотира кишининг 
ирода сифатларига ҳам боғлиқдир. Кучсиз, иродасиз, ишёқмас кишилар ҳар 
доим юзаки, ёмон хотирлайдилар. Аксинча, иродали, материални 
ўзлаштиришга астойдил киришадиган кишилар пухта ва чуқур эслаб 
қоладилар. Самарали хотира кишининг умумий маданиятига, унинг ақлий 
савиясига, билимига, уқувига фикрлаш қобилиятига, кўникмаа ва одатларига 
ҳам боғлиқдир. Шундай қилиб, хотиранинг табиати ва унинг самаралилиги 
шахснинг хусусиятлари билан боғлиқдир. Шахс ўз олдига қўйилган мақсад 
ва вазифалари асосида ўзининг хотирлаш жараёнини онгли равишда тартибга 
солади ва бошқаради.
Хотира соҳасида қуйидаги асосий жараёнлар: эсда олиб қолиш, эсда 
сақлаш, эсга тушириш ва унутиш бир-биридан фарқ қилинади. Бу жараёнлар 
фаолиятда таркиб топади ва белгиланади. Маълум материални эсда олиб 
қолиш ҳаёт фаолияти давомида индивидуал, яъни шахсий тажрибани тўплаш 
билан боғлиқдир. Тўпланган тажрибадан кейинги фаолиятда фойдаланиш 
қайта эсга туширишни талаб қилади. Маълум материалнинг фаолиятда 
қатнашмай қолиши ёддан чиқаришга олиб келади.