Psixodiagnostika Universitetlar uchun darslik

monozigotik egizaklarning beshta tadqiqotida namunalar va o'lchov uchun ishlatilgan / o testlari

tadqiqotlar va foydalanish-
hammom sinovlari (birinchi/
Ikkinchi / Uchinchi)
Nyuman, Freeman, Xolzin-
Ger (1937) (Stenford-
Binet / Otis)
Joel-Nilsen(1980)
(Veksler-Bellevue/teng)

Shilds (1962) (Millhill / Domino)

Buchard, Likken, Mak-gi,
Segal, Tellegen (1990a)
WAIS / teng / Mill Hill
Pedersen, Plomin, Olib Yurgan-
selrode, Makklin (1992)
Korrening o'rtacha vazni-
lacia

Juftliklar soni

19/19
12/12
38/37
48/42/43
45
Birinchi
testiro-

vania 0,68 ±0,12

0,64 ±0,17
0,74 ±0,07
0,69 ±0,07
0,78 ±0,06
Ikkinchi
testiro-

vania 0,74 ±0,10

0,73 ±0,13
0,76 ±0,07
0,78 ±0,07
Uchinchi
testiro-
Vanya
0,78 ±0,07
O'rtacha
ko'rsatkich-
tel
0,71
0,69
0,75
0,75
0,78
0,75
Qizig'i shundaki
, namunalar hajmi bo'yicha eng vakili (va uzoq vaqt davomida klassik deb hisoblangan!)
biz aytib o'tganimiz tomonidan to'plangan ajratilgan MZ egizaklarini o'rganish natijalari
ilgari Kiril Bart tomonidan (Burt, 1955, 1966). U olgan natijalar
aqlning genetik taqdirini tasdiqlash uchun asos bo'ldi. Ke-
min Bart ma'lumotlariga oid asosiy tanqidlarni ilgari suradi
, bu esa atrof-muhit sharoitlari to'g'risida hech qanday ma'lumot bermaydi.-
egizaklar bir-biridan ajralib ketishdi. Bundan ham ajablanarlisi shundaki, olim o'jarlik
bilan o'zi ishlatgan razvedka testlarini tavsiflashdan qochdi
va tanqidga javoban har safar turli usullarni chaqirdi.
Bart tomonidan olingan ba'zi natijalar,
turli xil namunalar va ehtimol texnikalarga qaramay, uchinchi kasrga to'g'ri keladi.
Ma'lum bo'lishicha, Bart tez-tez mavjud bo'lmagan asarlarga murojaat qilgan, taxallus ostida sharhlar yozgan
va ularda o'z tadqiqotlarini yuqori baholagan. U shunchaki
buyuk
Britaniyaning ta'lim tizimi ma'lum darajada qurilgan nazariyasini qo'llab-quvvatlovchi dalillarni to'qib chiqardi. Biroq, Bartning shogirdi Eysenck
(Eysenck, 1979) o'qituvchisining natijalarini ilmiy omillardan tashqariga chiqarish
umumiy paradigmaga ta'sir qilmaydi, deb hisoblaydi. Ammo shuni esda tutish kerakki,
Bartdan boshqa hech kim ko'p yillar davomida ushbu paradigmaning bayrog'i bo'lib kelgan.
4.5. Aql va irsiyat 2 0 7
Ushbu tadqiqotlarning barchasida kamida ikkita savolga javob berish kerak
: egizaklarning ajralishi nima va egizaklarning atrof-muhit sharoitlari qanchalik farq
qiladi? Anastasi (Anastasi, 1958),
jadvalda ko'rsatilganlarning birinchisini tahlil qildi. 4.8 tadqiqotlar shuni isbotladiki,
iq ballarining ichki farqi qanchalik katta bo'lsa, egizaklarning ta'lim darajasi shunchalik farq qiladi.
Boshqa tadqiqotlar tanqiddan kam emas. Shunday Qilib, J. K. Shilds privo-
37 juft MZ egizaklari uchun korrelyatsiya koeffitsientining qiymati 0,77 ga teng,
alohida tarbiyalangan. Shu bilan birga, u aslida barcha egizaklar
bir-biriga mos keladigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda tarbiyalanganligini (ta'lim-
qarindoshlar, egizaklar o'rtasida tez-tez aloqalar bo'lgan, juda kam
odam tug'ilgan paytdan boshlab alohida yashagan).
Birgalikda tekshirilmagan 5 juft egizak uchun (tadqiqotchi birining natijalarini bilganida, ikkinchisini tekshirganda)
geografik masofa tufayli korrelyatsiya 0,11 ga teng edi.
Yana bir tez — tez tilga olinadigan tadqiqot-bu X ning ancha uzoq davom etgan ishi.
Nyuman, F. Freeman va C. Xolzinger (Nyuman, Freeman, Holzinger, 1937).
Biroq, bu erda ham muhim uslubiy noto'g'ri hisoblash topildi.
Alohida o'sgan MZ egizaklarining namunasi yoshi bilan birga o'sgan egizaklardan tubdan farq qilar edi
. Ushbu ma'lumotlardan xulosa qilish mumkinki, korre-
bir — biridan o'sib chiqqan MZ egizaklari orasidagi
Latsiya genetik o'xshashlik emas, balki aql-idrokdagi yoshga bog'liq o'zgarishlarning natijasidir. Yosh
korrelyatsiya koeffitsientlarini hisoblashda va
N. Joel-Nilsen (Juel-Nilsen, 1965) tomonidan olib borilgan boshqa bir xil taniqli tadqiqotda chalkashliklarni keltirib chiqaradi.
Minnesota tadqiqotida zaif nuqta deb atash mumkinki
, taxminan 5 oylikdan ajratilgan va taxminan 30 yoshda Birlashgan
egizaklar 10 yildan ko'proq vaqt o'tgach tekshirildi. Mualliflar
kattalarning tajribasi ularning aql-idrokini baholash natijalariga ta'sir qilmaydi deb hisoblasa-da, bu fikr
munozarali emas.
Shuni ham yodda tutish kerakki, hatto ob'ektiv ravishda har xil muhitda bo'lsa ham,
MZ egizaklari o'xshashliklari tufayli ularni tegishli deb ajratadilar
o'zi uchun atrof-muhitning o'xshash elementlari, shu bilan psixologik efni kamaytiradi-
turli xil tashqi sharoitlarning ta'siri.
Yaqinda chet ellik psixologlarning asarlarida ajralgan egizaklarni tadqiq qilish metodologiyasini tanqid
qilish tobora ko'proq eshitilmoqda. Shunday qilib, Farber (Farber, 1981)
ushbu asarlarda genetik omilga bog'liq bo'lgan rol haqida ishonchli ma'lumotlarni topmaydi
. Uning yozishicha, ushbu tadqiqotlarda "
raqamlar bilan ishlash juda ko'p, ammo taraqqiyot kam, ba'zan esa
aql-idrok etishmaydi" (22-bet). Xovard Taylor o'zining " IQ o'yini "kitobida (IQ o'yini:
heredite enviroment controversy-ga uslubiy so'rov, Teylor, 1980)
"ajratilgan bir xil egizaklar haqidagi Afsona "bobida" bu erda ko'rsatilgan ta'lim, ijtimoiy-
iqtisodiy va shaxslararo muhitdagi o'xshashlik (tahlil qilingan
ularni tadqiq qilish. - L. B.) ijtimoiy muhit
sifatida, professional adabiyotlarda taqdim etilgan monozigotik egizaklarning asosiy sababi-
re alohida shakllanganligi sababli, shunga o'xshash IQ ballarini ko'rsating. MZ
o'xshash ijtimoiy muhitga ega bo'lgan egizak juftliklar (masalan, o'xshash
ta'lim) o'xshash IQ ko'rsatkichlariga ega, egizak juftliklar esa bir xil ijtimoiy muhitga ega.-
2 0 8 4-bob. Aqlni o'lchash
turli xil ijtimoiy muhit (ayniqsa, ta'lim) har xil IQ
ko'rsatkichlariga ega" (92-bet). Shunga qaramay,
Minnesota shtatidagi tadqiqot ishtirokchilaridan biri Tomas Boschard ta'kidlaganidek, "genetik omillar
zamonaviy G'arb jamoalarida kattalarning aql-idrokini o'lchashda farqlarning asosiy manbai hisoblanadi
"
1
.
Shunday qilib,
turli xil sharoitlarda bo'lgan egizaklarning MZ-ni o'rganish natijalarini taqqoslashda yo'l qo'yilgan uslubiy xatolar va bu
nafaqat atrof-muhitni sinchkovlik bilan tahlil qilishni e'tiborsiz qoldirishni, balki, masalan,
turli guruhlarda olingan ma'lumotlarni taqqoslashni
, nostandart testlardan foydalanishni ham o'z ichiga oladi.ushbu tadqiqotlardan olingan xulosalarning asosliligini shubha
ostiga qo'yadi.
Eyzenk yozganidek, iqni aniqlash uchun testlar bilan o'lchangan aql kuchli genetik asosga ega ekanligi haqidagi da'volar
ilmiy asosdan mahrum.
Yuqoridagilardan tashqari, shuni ham yodda tutish kerakki, ko'plab
tadqiqotlarda qo'llaniladigan aqlning irsiyat koeffitsientlarini hisoblash
uslubiy jihatdan noto'g'ri protsedura sifatida ko'rib chiqilishi mumkin va shuning uchun yarim-
olingan natijalar osongina so'roq qilinishi mumkin.
Biz irsiyat ko'rsatkichlarini hisoblash uchun quyidagi cheklovlar haqida gapiramiz:
1) irsiyat tushunchasi alohida hindlarga emas, balki populyatsiyalarga tegishli-
turlari;
2) irsiyat koeffitsientlari faqat ushbu populyatsiyaga tegishli-
Tavrot bilan ular olingan;
3) irsiyat belgining o'zgaruvchanlik darajasi haqida hech narsa demaydi.
Bu erda psi ning qisqacha tanqidiy tahlilida to'xtash mumkin edi-
zamonaviy ilmiy adabiyotlarda juda ko'p joy egallagan
va o'n yildan ko'proq vaqt davomida olib borilgan aql-idrokning xogenetik tadqiqotlari.
O'quvchi e'tiboriga
aql sohasidagi psixogenetik asarlarni tanqid qilishning an'anaviy jihatlari taqdim etilganligini ta'kidlaymiz. Bizning fikrimizcha,
bu etarli emas. Shuning uchun ushbu satrlarning muallifi ushbu tadqiqotlarda yo'l qo'yilgan asosiy
xatoni, tabiatda uslubiy bo'lgan xatoni ta'kidlashni istaydi
. Uning tushunchasi ba'zan paradoksal shaklda paydo bo'ladi,
masalan, E. Gordon va M. Lemons (Gordon, Lemons, 1997), "
intellektual xatti-harakatlarning barcha turlari 100% irsiy shartli va 100%
atrof-muhit tomonidan belgilanadi". Psixogenetik usullardan foydalanish
juda qoniqarli,
masalan, ba'zi kasalliklarning irsiyatini o'rganish haqida gap ketganda ma'lum ogohlantirishlar mavjud.
Ushbu usullarni psixofiziologik tadqiqotlarda qo'llash maqsadga erishadi.
Mavjud testlar bilan o'lchanadigan irsiy va tabiiy
ravishda aniqlangan aqlning ulushini aniqlash uchun psixogenetik usullarni o'tkazish
ma'nosiz. Bir xil
protseduralardan, masalan, genotipning shakllanishidagi rolini o'rganish uchun, bir tomondan, xuddi shu protseduralardan foydalanish asossizdir.-
Men ushbu bayonotning muallifidan so'ramoqchiman
"Yuqorida aytilganlardan kelib chiqmaydimi-
biz tegishli bo'lish sharafiga ega bo'lgan kanalizatsiya jamoalari umuman boshqacha emasmi?».
4.6. Aql va biologik muhit 2 0 9
ensefalogrammaning benostlari, boshqa tomondan esa aql. Ge rolini o'rganishda-
aql-idrokdagi notip sifat jihatidan farq qiladigan,psixologik,