Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari?

Xolerik - sust senzitivlik xususiyatga ega. Juda faol va reaktiv. Ko’pincha reaktivligi faolligidan ustun keladi. Betoqat, serzarda, tinimsiz. Sangvinikka qaraganda silliqroq, ammo ko’proq qotib qolgan (rigidroq). Qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-xarakatida qat’iylik mavjud. Biroq diqqatini bir obyektga to’plashda qiynaladi. Nutq sur’ati tez va xokazo.
Flegmatik - senzitivligi sust. Xis-tuyg’usi (emosiyasi) xam o’zgaruvchan, shunga ko’ra bunday shaxsni kuldirish, jaxlini chikarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ko’ngilsiz xodisa, xavf - xatar haqidagi xabarga xotirjamlik bilan munosabatda bo’ladi. Vazmin, kam xarakat. Imo - ishoralari, mimikasi ko’zga yaqqol tashlanadi. Lekin serg’ayrat, ishchan, faol, chidamli, matonatli. Nutq va xarakat sur’ati sust. Diqqatni to’plash sekin. Qotib qolgan (rigid). Diqqatni ko’chirishi o’iyin. Intraverlashgan, ichdan top. Yangilikni qabul qilishi qiyin. Tashqi taassurotlarga sustlik bilan javob beradi.
Melanxolik - senzitivligi yuksak. Sezgi chegarasi keng emas. Arazchan, xafaxon. Jimgina yiglaydi, kam kuladi. Sustkash. Tortinchoq, gayratsiz. Qat’iyligi va mustaqilligi kam. Tez toliqadi. Ortiqcha ishchan emas. Diqqati beqaror. Xis - tuyg’usi sust o’zgaradi. Qotib qolgan (rigid). Intavertirovonlashgan.
Temperament tiplari xususiyatlarini faoliyat talablariga moslashtirish mumkin, buning uchun:
1) kasb-hunarning talabalar temperamentiga mos keladigan turini tanlash kerak. Shaxsning psixik xususiyatlariga mos tushadigan kasbni tanlash kasbiy saralash deb yuritiladi;
2) talabalarning individual xususiyatlarini xisobga olish lozim;
3) temperamentga xos kamchiliklarini (illatlarni) bartaraf etish kerak. Demak, shaxsni qaytadan shakllantirish yo’li bilan temperamentini faoliyat talablariga qisman moslash mumkin;
4) individual uslubni shakllantirish zarur. Talabaning faoliyatga ongli, faol va ijodiy munosabatda bo’lishi buning uchun eng zarur shartdir.
Shaxsning xulk-atvor xususiyatlari uni faoliyatiga undovchi asosiy omil xisoblanadi.
Psixologiya fani shaxsning fel’l-atvori xususiyatlarini turt guruhga ajratib urganadi:
1) jamoa va aloxida shaxsga nisbatan munosabatlarni ifodalovchi fazilatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, faxrlanish va boshqalar;
2) mehnatga nisbatan munosabatni bildiruvchi xususiyatlar: mehnatsevarlik, yalkovlik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik va xokazo;
3) narsalarga nisbatan munosabatni anglatuvchi sifatlar: ozodalik, sarishtalik, avaylash va shu kabilar;
4) o’z - o’ziga nisbatan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: izzat nafslilik, kerilmachoqlik, dimogdorlik, kamtarinlik va xokazo.
Xulk-atvor xususiyatlarining shakllanishida o’qish va mehnat faoliyatlari yetakchi rol uynaydi, chunki o’qish va mehnat jarayonida qo’llaniladigan individual usullar xulk-atvor ta’sir etib, uning ayrim xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Ko’pgina xususiyatlar uzgaga taglid qilish natijasida xam paydo bo’ladi. Xulk-atvorga janjalli (nizoli) vaziyatlar xam ta’sir ko’rsatadi. Inson umrining oxirigacha uz xatti-xarakatlarini boshqarib, xulk-atvorini uzi barqarorlashtirgan bulsa, kasb - hunar tanlashga shunchalik oqilona va qat’iyatlik bilan yondoshiladi.
Talabalar va o’quvchilar qobiliyati, layoqati ta’lim jarayonida va mehnat faoliyatida tobora rivojlanadi. Qobiliyat taraqqiyetining yuksak bosqichiga talant, iste’dod deyiladi. Iste’dod murakkab ishni (faoliyatni) muvaffakiyatli, mustaqil va moxirona bajarishga (amalga oshirishga) imkon beradigan qobiliyatlar tizimidir (biologik shartlangan xislatlardan bittasidir).
O’spirinlarning qanchalik iste’dodli ekanligini aniklash uchun ushbu xususiyatlarga e’tibor berish lozim: 1) shaxsning ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, tayyorligi; 2) shaxsning mehnatga moyilligi, unga extiyej sezishi; 3) mantikiy fikr yuritishi tezligi, izchilligi, samaradorligi, tashabbuskorligi va boshqalar.
Shaxsiy xususiyat va qobiliyatlar tugma bulmaydi (tabiiy alomatlari, moyilligi mavjuddir), balki ijtimoiy, shaxsiy hayot va faoliyat jarayonida muayyan omillar, manbalar ta’siri ostida tarkib topadi. Lekin layoqatlilik qobiliyatining tabiiy zamini ekanligi shubxasizdir. U qobiliyat taraqqiyetining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyen bo’ladi. Bunda miya tuzilishi, sezgi a’zolari va xarakatlarning morfologik xamda funksional xususiyatlari layokatga nisbat beriladi.
Yoshlarni kasbga yo’llashda ularning xis-tuyg’ulari va irodalarini xisobga olishning xam axamiyati kiymatli, chunki talabalarning (o’quvchilarning) xis-tuyg’usi, kayfiyati, stress va affektiv xolatlari urganilmasa va e’tiborga olinmasa, kuzlangan, "Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi"dagi ulugvor maqsadga erishib bulmaydi. Buning uchun iste’dodli yoshlarni tanlash, ularni individual o’qitish, zarur shart - sharoitlar yaratish, reyting va modul tizimlari asosida ularga sabok berish ta’lim davlat standartlari talabiga javob beradigan, komil insonlikka intiluvchi shaxslarni kamol topshirish kafolatidir.
Shunday qilib, kasbga yo’llash jarayonida shaxsning individual - tipologik xususiyatlari va xis-tuyg’ularini, layoqat, iste’dod xislatlarini xisobga olish, shuningdek, yoshlarni fan asoslari va psixologik bilimlar bilan kurollantirish ularning kasb-hunar, ixtisoslik, mutaxassislik oldiga quyiladigan psixografik, professiogrammaviy talablarga moslashishiga imkon beradi.