Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

18.Instinktiv va intellektual xatti-harakatlar va ularning turlari

Instinktlar - hayvonlarning oz ehtiyojlarini qondirish uchun qiladigan tugma murakkab harakatlaridir. Masalan: kop qushlar juda ustalik bilan in yasar ekan, material tanlash va inni pishiq qurish yolida xilma - xil harakatlarni bajaradi. Qaldirgoch, orgimchaqlar, asalarilarning in yasashlari bonga misol bola oladi. Hayvonlarning biologik ehtiyojlariga qarab, ularning instinktiv harakatlarini quyidagi turlarga bolish mumkin: ovqatlanish instinkti, saqlanish instinkti, nasl qoldirish instinkti va poda - poda bolib yashash instinkti kabilar. Instinktlar mashq qilish yoki organish yoli bilan hosil bolmaydi, ular biologik irsiyat sifatida otadi. Instinktlarning nerv - fiziologik asosi - shartsiz reflekslardir.Ular malum sharoitdagina qulay hisoblanadi. Agar sharoit ozgarsa instinktlar foydasiz bolib qoladi. Masalan: qushlarga tuxum orniga boshqa narsani qoyib qoyilsa, bosib yotaveradi. Instinkt har bir turdagi hayvonlar uchun nasldan naslga otib ozgarmay qoladi. Konikma hayvonlarning individual hayoti davomida paydo boladigan harakatlardir. Masalan: organgan it qol ozatilsa, oldingi oyogini beradi, it eshikni oyogi yoki tumshugi bilan ochadi. “oyinga toshadi”, keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga kiradi. Bunday harakatlar konikma deb ataladi. Hayvon instinktiv harakatlar yoli bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan konikma yoli bilan ham shu ehtiyojlarini qondiradi. Hayvonlarning konikmalari, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari hosil qilingan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Hayvonlarning konikmasi “organish” yoli bilan hosil boladi. Masalan: borilar oz bolasiga qidirish, ov qilishni orgatadi. Uy hayvonlarini odam “orgatganda” ularda konikma hosil boladi. Kishilarning hayvonlarda shu tariqa konikmalar hosil qilishiga orgatish - “dressirovka” deb ataladi. Hayvon biologik taraqqiyoti qanchalik yuqori bosqichda tursa, konikmalar shunchalik tez hosil boladi. Hosil bolgan konikmalar mustahkamlanishi instinktiv harakatlar shaklida avloddan -avlodga otishi mumkin. Ayrim narsalar ortasida murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual harakatlarning asosini tashqil etadi. Quyidagi tajriba intellektual harakatga misol bola oladi. Qarganing kozi ongida bitta ichi bosh trubaga ipga boglangan ovqatni, yani bir parcha gosht kiritilgan. Qush ovqatning truba ichiga kirganini, keyin ikki truba ortasidagi ochiq joydan otib, ikkinchi trubaga otib ketganini korib turgan. Shundan keyin qarga darhol trubaning oxiriga yugurib borib, ovqatning trubadan chiqishini kutib turgan.

Maymunlar intellekti (aql) ularning murakkab masalalarni echa olishlari bilan ajralib qolmay, balki ular faoliyati yonalishi bilan ham ahamiyatlidir. (chunki ular 81 xil ovkat turi bilan ovqatlanadi). Instinktlar va konikmalar tashqi tasurotlarga bir xil javob qaytarish mexanizmi sifatida hayvon organizmini ortiqcha zor berishdan saqlaydi. Hayvon bir necha marta muvaffaqiyatsizlikka uchragan vaziyatlardagina masalani hal qilishning eng yuksak darajadagi usullariga, yani intellekt bilan ish korish usullariga murojaat qiladi.