Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

21. Psixikani taraqqiyotida intellektual xatti-harakatlarni axamiyati

Shunday qilib, sodda hayvonlarda tashqi muhitga yorug‘lik bilan

issiqlik qo‘shilib, muvaqqat bog‘lanishlar hosil qilinishiga nisbatan

ham faol m o‘ljal ola bilish tendensiyasi mavjudligi namoyon bo‘ladi.

In’ikos etish darajasi ko‘p hujayralilarga o‘xshab suvli muhitda

hayot kechiradigan kovakichlilar eng sodda ko‘p hujayralilar jumlasiga kiradi. Lekin bu organizmlarning tuzilishi bir hujayralilirga

nisbitan anchagina murakkabdir. Murakkabligi bu hayvonlaming

ko‘p hujayrali ekanligida emas, balki ulardagi hujayralarning nisbatan bir emasligidadir: masalan, tanasining tashqi qismida sanchiladigan hujayralar joylashgan bo‘lsa, ichki qismi esa ovqat hazm

qiladigan hujayralar bilan qoplangan bo‘ladi. Ko‘p hujayralilaming

organizmida, shuningdek, organizmning biror-bir qismida ro‘y bergan qo‘zg‘alishni o‘tkazuvchi funksiyasini bajaradigan alohida sezuvchan protoplazmali hujayralar ham bo‘ladi. Alohida sezuvchan

(nerv) hujayralari o‘zaro birikib, hayvonning butun tanasiga yoyilgan

nerv shoxobchasini tashkil etadi.

Shunday qilib, ko‘p sonli nerv tugunchalarining paydo bo‘lishi

hali-beri yana ham nafisroq aks ettirishi va, demak, tevarak-atrofdagi

tashqi muhitga moslashish uchun sharoit tug‘dirishi mumkm bo‘lgan

o‘sha haqiqiy foydali murakkabligini ta’min eta olmaydi. Lekin hozirdanoq, ancha murakkab aks ettirish imkoniyatlari paydo bo‘la boshladi - ular asosiy gangliyda mujassamlashgan. Asosiy gangliyning funksiyalari va bog‘lanishlariga ko‘ra bir xil bo‘lmagan nerv hujayralarining birikuvidan tarkib topadi. U hay von tanasining istalgan qismida yuz beradigan qo‘zg‘alishlarni jamlaydi, ularni tahlil qiladi, boshqa hujayralarga o‘tkazadi, impulslami segmentlarning mushak apparatiga yo‘naltiriladi. Sudraluvchi va kavlovchi hayvonlar sifatidagi chuvalchanglarda asosiy gangliylar mavjud bo‘lganligi tufayli tananing imkonini beradigan tukchalar, m o‘ylabchalar, ko‘z murtaklari paydo boiadi. Gangliy funksiyali nerv sistemasiga ega bo‘lgan hayvolaming aks ettirish imkoniyatlari shartsiz reflekslar bilangina

cheklanmaydi. Hayot kechirish jarayonida ularda tug‘ma reaksiyalariga nisbatan yangi, ancha harakatchan reaksiya shakllari - shartli reflekslar paydo bo‘ladi. Shunday qilib, gangliy funksiyali nerv sistemasining o‘ziyoq,

rheklanmagan miqdordagi ta’sirlari javob qilishning yetarli darajada

nuirakkab vositasidan iboratdir. Yetakchi gangliy bilan idora qiluvchi

ganglioz nerv sistemasiga ega boigan hayvonning xatti-harakatlari

diffuziyali, turli nerv sistemasiga ega boigan hayvonlaming xattiharakatlaridan jiddiy farq qiladi. Shu larzda reflekslaming butun bir zanjirini harakatga keltiradi va bu bilan nasliy y o i bilan mustahkamlangan programmani amalga oshiradi. Instinktiv harakatlar standart shart-sharoitlar o‘zgarishi bilanoq o'zining maqsadga muvofiqligini yo‘qotadi. Shunday qilib, xattiharakatlaming instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina

maqsadga muvofiqdir.