Psixologiyasi akademik litsey va kasb-hunar kollejlari

Nikoh yoshi xususiyatlari
Demografik nuqtai nazardan olinganda, oila qurish 
deganda m a’lum bir kishilarning emas, balki butun bir 
avlodning oila qurishi nazarda tutiladi. Bu o‘rinda to ‘liq 
ishonch bilan aytish mumkinki, avlod yosh jihatdan qan- 
chalik katta bo‘lsa (uning yoshi qanchalik yuqori bo‘lsa), 
u biz ko‘rib chiqayotgan jihatlarning har biri bo ’yicha 
ko’proq yetuk bo‘ladi. 20—24 yoshdagi guruh, 20 yosh- 
dan kichik bo‘Igan avlodga qaraganda ko‘proq hayotiy 
tajribaga ega bo‘ladi. Birinchi avlod vakillarida ijtimoiy- 
iqtisodiy yetuklik darajasi yuqoriroq bo’ladi, chunki aynan 
shu yoshda ko‘pchilik yoshlar o’rta yoki oliy o‘quv yurt- 
larini tamomlagan, u yoki bu kasb hunarni egallagan 
bo‘ladilar. 25—29 yoshlarda esa 20—24 yoshdagilarga 
qaraganda, ijtimoiy-iqtisodiy va kasb-hunar yetukligi 
bo‘yicha yanada yuqoriroq darajaga ega bo’ladilar. 
Hozirgi zam on demografiyasida keng foydalaniladigan 
ushbu ko‘rsatib o’tilgan kabi statistikalar va yosh guruhlari 
yoshlaming ijtimoiy yetukligining turli jihatlarini ijtimoiy. 
psixologik tahlil qilish uchun juda noqulay hisoblanadi.
4 — O ila psixologiyasi 
9 7

---

Chunki hech kimga sir emaski, bugungi kuiula yoshlar- 
ning kattalashuvi, voyaga yetishi juda jadal amalga 
oshmoqda. Yuqoridagicha guruhlashga ko'ra bir de- 
mografik yosh guruhiga kirgan 20 va 24 yoshlilarning 
yetukligi sifat jihatidan turli darajaga egadirlar. 25 va 29 
yoshdagilar haqida ham xuddi shunday deyish mumkin. 
29 yoshga kelib kasb-hunar yetukligi nihoyasiga yetadi va 
bu davrda aksariyat yoshlar oila qurib boMgan va hatto 
farzandli bo'lishga ham ulgurishadi. Shunday qilib, 29 
yoshdagilar 25 yoshdagilarga qaraganda hayotiy tajri- 
balariga ko‘ra ham va boshqa asosiy komponentlarga 
ko‘ra ham sezilarli darajada farqlanib turadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Oila kodeksi»da 
erkak va ayollar uchun minimal nikoh yoshi sifatida 18 
yosh ko‘rsatilgan. Bu yoshni mahalliy hokimiyat qarori- 
ga ko‘ra alohida istisnoli holatlarni hisobga olib, ayol­
lar uchun bir yoshga qisqartirish mumkin.
Turli mamlakatlarda urf-odatlar va milliy an ’- 
analarga bog‘liq ravishda erkak va ayollaming turlicha 
minimal nikoh yoshi belgilangan. Masalan, erkaklar 
uchun u 14 yoshdan (Irlandiya, Ispaniya va Lotin 
Amerikasidagi ayrim davlatlarida) — 21 yoshgacha 
(Polsha, Avstriya, Germaniya va ayrim Skandinaviya 
davlatlarida) bo‘lgan davr orasiga to ‘g‘ri keladi. Ayollar 
uchun minimal yosh odatda yoki erkaklar bilan teng 
deb, yoki ulardan bir necha yosh kichik deb belgilanadi.
Shuni ham ta’kidlab o ‘tish joizki, yoshlarning voyaga 
yetish masalasi, ularning nikohga yetukligi ko‘rsatkichlari 
ayrim hollarda bir-biriga qarama-qarshi va noturg‘undir. 
Odamning axloqiy va m a’naviy qiyofasi, uning shaxsiy 
ta ’bi, didi, odatlari hayot davomida bir necha bor o ‘zga- 
rishi mumkin. Hozirgi davrda bilimlar va hayotiy tajribani 
yig‘ish g‘oyat yuqori jadallikda amalga oshib bormoqda. 
Shunga ko‘ra, 16 yoshdan 29 yoshgacha bo‘lgan davrni 
oila qurish uchun garmonik davr deb hisoblash qiyin. 
Chunki bu davrda yoshlarning o ‘ziga bevosita bogTiq 
bo‘lmagan ko‘plab ob’ektiv sharoitlarni, qarama-qarshi 
holatlarni kuzatish mumkin. Masalan, yoshlarda jinsiy 
yetilish 14—16 yoshlarda, huquqiy yetuklik — 18 yoshda, 
kasb-hunarni egallash va kasbiy yetuklik ko‘p hollarda 
28—30 yoshlarda yuzaga kelishi mumkin. Ota-onalarga 
boqimanda boTmaslik darajasida iqtisodiy mustaqillikka
98

---

erishish esa, odatda 20 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan vaqt 
oralig‘ida amalga oshadi.
K o‘pincha katta avlod vakillari, yoshlarni yetuk 
emaslikda, hayotga tayyor emaslikda ayblaydilar, lekin 
ayni paytda bunday yetUmaslikning ob’ektiv sabablari va 
shart-sharoitlari e ’tibordan chetda qoladi. Yoshlarning 
ijtimoiy va iqtisodiy hayotga to ‘liq kirishib ketishlari 
uchun ularga keng ko‘lamdagi raqobatbardosh bilimlami, 
kasb-hunar ko'nikmalarini berish zarur bo‘ladi. Yoshlar 
egallashlari lozim bo‘lgan bilimlar hajmi har o‘n yilda ik­
ki martaga ortib bormoqda. Ijtimoiy, m a’naviy ishlab 
chiqarish va ilmiy-texnik tajribani kelgusi avlodga uzatish 
jarayoni shu darajaga borganki, u har bir yoshni hayotga 
to i a iqtisodiy tayyorlash uchun kamida 12—15 yil 
o‘qishini taqazo qiladi. Ba’zida bu muddat kamlik qilib, u
18—20 yilgacha uzayishi mumkin (o‘rta maktab + kollej 
(litsey) + oliy o ‘quv yurti + aspirantura).
Ijtimoiy, iqtisodiy, m a’naviy, ilmiy-texnik 
taraq- 
qiyot jarayonlarining kechishi yoshlarda ijtimoiy-iqti- 
sodiy va kasb-hunar, texnik yetukligining kechikib 
ketishiga olib kelmoqda.
Masalaning ikkinchi tomoni, yoshlarni ijtimoiy 
yetilishi bosqichlari va fazalarida ob’ektiv qarama- 
qarshiliklaming yuzaga kelishi va ularni oilaviy hayotga 
tayyorlash borasidagi ishlarni amalga oshirishda bu 
hayotiy haqiqatni doimo nazarda tutish lozimligidir.
Quyida shunday qarama-qarshiliklaming biri haqida 
to ‘xtalib o ‘tamiz. Buning uchun bundan 70—100 уШаг 
oidingi davrdagi vaziyatlarni bugungi kunlarmiz bilan 
solishtirib ko‘ramiz. U vaqtlarda mamlakatimiz aholisi- 
ning 80—85%ini qishloq aholisi tashkil qilgan va butun 
aholining deyarli shuncha qismi dehqonchilik, chorvachi- 
lik, kosiblik va boshqa hunarmandchilik bilan mashg'ul 
bo‘lgan. U vaqtlarda dehqon, chorvador, kosib-hunar- 
mand yigit 16—17 yoshida jinsiy balog‘atga yetgan va bu 
vaqtga kelib u unchalik murakkab bo‘lmagan dehqonchi­
lik yoki chorvachilik malakalarining deyarli barchasini 
egallab ulgurgan va bu sohada mustaqil faoliyat olib bo- 
rishga tayyor bo‘lgan. Agar u 18—22 yoshida uylansa, 
oila qursa, unda uning jinsiy balog‘atga yetishi, mehnatga 
tayyorligi va oilaviy hayotni boshlash omillari o ‘rtasida 
unchalik katta farq bo‘lmagan.
99

---

Bugungi kunlarimizda esa biz mutlaqo boshqacha 
vaziyatni kuzatamiz. Akseleratsiya jarayoni va boshqa 
omillar tufayli bolalarda jinsiy balog‘atga yetish, ular­
ning bundan 70—100 yil oldingi tengdoshlariga qara­
ganda 2 yil erta ro‘y bermoqda. Shu bilan bir vaqtda 
maxsus ta’lim olish, kasb-hunar egallash va iqtisodiy 
mustaqillikka erishish kamida 22—25 yoshga va undan 
keyinga surilib ketyapti.
Yoshlaming jinsiy balog‘atga yetishishi va ularning 
to l a iqtisodiy mustaqillikka erishish vaqti o‘rtasida 
kamida 5 yildan 10 yilgacha uzilish yuzaga kelib qol- 
moqda. Bu holat, oldingi avlodlarda kuzatilmagan bir 
qator murakkabliklarni va ularga bogliq ravishda ro‘y 
berishi mumkin bolgan noxushliklaming yuzaga ke­
lishiga sabab bolishi mumkin.
Keltirib olilgan ushbu nikoholdi omillari bilan bir 
qatorda nikoh mustahkamligida hal qiluvchi ahamiyatga 
ega bolgan omillardan yana biri — oilaning yuzaga ke­
lishiga asos bolgan nikoh qurish motivlari va ularning 
o ‘ziga xos xususiyatlaridir. Quyidagi mulohazalar ana 
shu xususda boradi.