Pul emissiyasi va uning shakllari

Pul emissiyasi va uning shakllari

Pul emissiyasi tushunchasi lotincha emissiya so’zidan kelib chiqqan bo’lib, ozod qilish degan ma’noni anglatadi. Zamonaviy versiyada bu atama turli xil to’lov vositalarini yaratish va pul muomalasiga harakat qilishni anglatadi.

To’lov vositalarining majmui xo’jalik muomalasida qo’llanilishi va ishtirokchilar tomonidan chiqarilganligi sababli katta va qiymat shaklida xilma-xil bo’lishi mumkin. Bundan xulosa qilish mumkinki, pul emissiyasi keng ma’noda jarayon sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin.

Pul emissiyasi tushunchasi tor ma’noda bank tizimi (shuningdek, Markaziy banklar tomonidan) va alohida davlatlar xazinalari tomonidan milliy valyutalarni yaratishdir.[10]

Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz mumkinki, “pul emissiyasi” atamasi bir hil emas.

Quyidagi kabi omillar:

• 1) tovar massasining o’sishi va rivojlanishi, bozor munosabatlari sonining ko’payishi hisobiga ishlab chiqarishning kengayishi, savdoning uyg’unligi va tartibliligi, shuningdek mahsulot etkazib berishni ko’paytirishga va buzilgan va yo’qolgan tovarlarn7i kamaytirishga yordam beradigan ishlab chiqarish.

• 2) tovarlar va xizmatlarning xususiyatlari va sifatining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan narxlar darajasining oshishi: pul muomalasi ishtirokchilari tomonidan olib boriladigan chayqovchilik, narxlarni shakllantirish uchun shartlar mavjud bo’lmagan holda davlat soliq siyosatini noto’g’ri amalga oshirish; turli darajadagi vositachilarning paydo bo’lishi, monopol xarakterdagi narxlarning ta’sirining kuchayishi yoki jinoyat

• 3) pul muomalasining pasayishi, unga quyidagilar kiradi: pul massasi va aholi jamg’armalari tarkibida naqd pul ulushining ko’payishi, savdo va ishlab chiqarishning etarli darajada ishlamasligi, mahsulot taklifining etishmasligi va tushunarsizligi, siyosiy. Va ma’muriy cheklovlar, umumiy xavflar.

Pul muomalasi kontseptsiyasini ko’rib chiqishda naqd va naqd pulsiz shakldagi to’lov vositalarini shakllantirishga alohida e’tibor beriladi.

Pul muomalasini tashkil etishning ikki shakli mavjud: uyushgan va uyushmagan. Agar davlatning, shu jumladan Markaziy bankning pul aylanmasining kutilayotgan dinamikasiga munosabati adekvat bo’lsa, pul emissiyasi shaklning birinchi turiga kiradi. Va agar etarli reaktsiya bo’lmasa, u holda emissiya ikkinchi turdagi shaklga tegishli.

Pul emissiyasi faqat qonun hujjatlariga muvofiq bo’lgan taqdirdagina rasmiy shaklga ega bo’ladi. Va agar u parlament tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlarini buzsa, u norasmiy shaklga kiradi.

Keling, pul muammolarining turlarini ko’rib chiqaylik:

• 1) agar Markaziy bank kredit tashkilotlari depozitlari hisobvaraqlari qoldiqlarini ko’paytirishga yordam beradigan kreditlar berish yo’li bilan o’z kredit qo’yilmalarini ko’paytirish to’g’risida qaror qabul qilsa, depozit emissiyasi hisoblanadi. Naqd bo’lmagan pullar tijorat banklari o’z mijozlariga kredit olishni taklif qilgan paytda chiqariladi

• 2) agar pul davlat byudjeti qarzlarini, davlat xarajatlarini markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotib olish yo’li bilan qoplash uchun chiqarilgan bo’lsa, emissiya byudjet hisoblanadi;

• 3) pul muomalasining yana bir turi – banknotalar mavjud. Uning asosiy xususiyati shundaki, u Markaziy banklar tomonidan amalga oshiriladi, g’azna pul emissiyasi esa g’aznachilik tomonidan amalga oshiriladi.

• 4) agar u pul massasining umumiy tarkibiga dastlabki tuzatish kiritishi mumkin bo‘lsa va faqat Markaziy bankning pul-kredit siyosatining alohida vositalarining ishi doirasida amalga oshirilsa, emissiya tartibga soluvchi hisoblanadi.[11]

Agar pul muomalasi va pulni iqtisodiy muomalaga chiqarish tushunchalarini solishtirsak, bular ekvivalent tushunchalardan yiroq ekanligini tushunishimiz mumkin.

Siz pul chiqarish tushunchasini iqtisodiy muomalaga pul mablag’larining tushishi deb hisoblashingiz mumkin, bu ichki va tashqi tabiat hodisalarining ta’siri tufayli yagona davlat iqtisodiyotining harakatini nazarda tutadi.

Agar pulning muomalaga chiqarilishi turli omillar ta’siri bilan bog’liq holda amalga oshirilsa, bu to’lov vositalarini taqsimlash jarayoni banklar orqali sodir bo’ladi va pulga muhtoj bo’lgan iqtisodiy muomala ishtirokchilari o’rtasida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish faol bo’lsa va daromad, aksincha, passiv bo’lsa, unda mamlakatda pul massasini ko’paytirish niyati ko’rinadi. Biroq, pul emissiyasi doimiy ravishda pul massasining o’sishi bilan birga bo’lishi mumkin emasligini ta’kidlab o’tish mumkin emas.

Yangi banklarni tashkil etish va mavjud banklarni kengaytirish orqali pul massasining asosiy va eng katta qismi yaratiladi. Bu depozit bazasining o’sishi bilan bog’liq. Va yangi paydo bo’ladigan zaxiralarni ko’paytirish yoki zaxiralar kamayganda depozitlarni qisqartirish orqali depozitlarni kengaytirish yoki kamaytirishga erishish uchun bank tizimi naqd pulsiz mablag’larni yaratish va olib qo’yish bilan shug’ullanishi kerak.

Ushbu operatsiya depozit emissiyasi deb ataladi. Naqd pulsiz to’lovlar tufayli tashrif buyuruvchilarning bank hisobvaraqlaridagi mablag’lar aylanma qoldiqlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ifodalaydi. Agar banklar odamlarga kredit beradigan bo’lsa, u holda ular uchun hisob ochadi. Shunday qilib, qarz majburiyatlarini shakllantirish boshlanadi. Omonatlarni jalb qilish naqd pulsiz hisob-kitoblar jarayonida o’tkazma buyurtmalari tufayli bevosita bank mijozlari tomonidan amalga oshiriladi. Pulga bo’lgan talabga bog’liqlik, banklarning harakatchanligi, bo’sh zaxiralar miqdori – bularning barchasi depozitlarning yaratilishi va tugatilishini aks ettiradi.

Dastlabki (asosiy) turga naqd pulsiz pul muomalasi kiradi. Berilgan mablag‘larni Markaziy bank kreditlari, shuningdek, byudjet mablag‘lari ko‘rinishidagi banklardagi vakillik hisobvaraqlariga o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Naqd pul muomalada paydo bo’lishi uchun u birinchi navbatda bank depozit hisobvaraqlaridagi yozuvlar ko’rinishida aks ettirilishi kerak.

Shuningdek, siz chiqindilarni tashqi va ichki qismlarga bo’lishingiz mumkin.

Agar tashqi emissiyalar haqida gapiradigan bo’lsak, ularning manbalariga tegmasdan ilojimiz yo’q. Ular:

• 1) Markaziy bank tomonidan chet el valyutasini sotib olish

• 2) xorijiy mulkni ekspluatatsiya qilish foizi

• 3) xalqaro moliya institutlaridan kredit olish imkoniyati

• 4) xorijiy depozitlar

• 5) aholiga sotib olish va sotish bilan bog’liq imkoniyat. Ko’pincha bunga foydasiz import sabab bo’ladi.

Agar biz ichki chiqindilar haqida gapiradigan bo’lsak, ularning manbalariga tegmasdan ilojimiz yo’q. Ular:

• 1) iqtisod

• 2) xorijiy davlatlar

• 3) davlatlar

Ichki emissiyaning barcha manbalarini sarhisob qilganda shuni aytishimiz mumkinki, mijozlarga bank talablarining to’lov vositalariga o’tishi boshlanadi.

Iqtisodiyotning ushbu turini bozor sifatida ko’rib chiqishda shuni ta’kidlash kerakki, unda emissiya funktsiyasi markazlashtirilgan va bank tizimidagi to’lov vositalarining kirib kelishi va chiqishini taqqoslash sifatida aylanma ishtirokchilari o’rtasida taqsimlanadi:

• 1) tijorat banklari va Markaziy bank qisman naqdsiz pul muomalasiga chiqaradi

• 2) markaziy bank faqat naqd pul chiqaradi.

Naqd pulsiz mablag’larni chiqarish kreditni rejalashtirish asosida ular beradigan kreditlarni ko’paytirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ma’muriy taqsimot tizimiga ega mamlakatlar ushbu algoritmga muvofiq ishlaydi.[11]

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda naqd pulsiz mablag‘lar chiqarish monopoliyaning yo‘q qilinganligi sababli imkonsiz bo‘lib qoldi.