Pul, kredit va banklar

3.3. Naqd pul muomalasining o‘rni va zaruriyati 
 
Bugungi  kunda  jahon  hamjamiyati  erishgan  yuksak  texnologik  yutuqlaridan 
foydalanilgan holda pul muomalasida naqd pullar o‘rnini bank (yoki boshqa kredit 
tashkilotlari) hisobvaraqlari bo‘yicha  yozuvlar  va  turli  elektron  to‘lov  hujjatlari 
egallab  borayotganligiga  qaramasdan  barcha  mamlakatlar  iqtisodiyotida  naqd  pul 
muomalasi saqlanib qolmoqda.  
Naqd  pul  muomalasining  ulushi  Buyuk  Britaniya,  Yaponiya  va  AQSh  kabi 
yuksak  darajada  rivojlangan  mamlakatlarda  umumiy  pul  aylanmasining  1  –  6 
foizini  tashkil  etgan  bo‘lsa,  iqtisodiyoti  o‘tish  jarayonidagi    va  ayrim 
rivojlanayotgan mamlakatlarda bu ko‘rsatgich nisbatan yuqoriligicha qolmoqda.  
Mamlakatlar  iqtisodiyotining  rivojlanish  tarixi  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  eng 
rivojlangan mamlakatlarda ham naqd pul muomalasi hali o‘zining muqim o‘rnini 
egallab  turibdi.  Shuning  uchun  ham  naqd  pul  muomalasini  tashkil  etish  bilan 
bog‘liq masalalar hali birorta mamlakatning kun tartibidan olib tashlangani yo‘q. 
Shu o‘rinda, haqli savol tug‘iladi. Nima uchun, eng rivojlangan mamlakatlar 
iqtisodiyotida ham naqd pul muomalasi hanuz saqlanib qolmoqda? Qanday omillar 
borki,  ularning  ta’siri  ostida naqd  pullar   o‘rnini eng  zamonoviy  texnik  vositalar 
ham bosa olmayapdi.  
Naqd  pul  muomalasini  saqlanib  qolishiga  avvalo,  aholi  o‘rtasida  kichik 
hajmdagi  chakana  va  uyushmagan  savdo  hamda  naqd  pulli  xizmatlarning 
mavjudligi sabab bo‘lmoqda. Bunday savdo va xizmatlar uchun to‘lovlarni texnik 
vositalar  qo‘llash  yo‘li  bilan  amalga  oshirish  mumkin  emas.    Har  qanday  kichik 

---

savdo shahobchasiga, barcha transport vositalariga yoki aholiga madaniy– maishiy 
xizmat  ko‘rsatuvchi  hamma  kichik  korxonalar  (firmalar)ga  ham  qimmatbaho 
qurilmalar  bo‘lmish  bankomat  va  terminallar  o‘rnatish  iqtisodiy  jihatdan  samara 
beravermaydi.  Qolaversa,  bugungi  kunda  eng  rivojlangan  mamlakatlar 
iqtisodiyotida  ham  yakka  tartibda  tadbirkorlik  faoliyati  saqlanib  qolmoqdaki, 
ushbu  faoliyatni  amalga  oshirish  albatta,  naqd  pullardan  foydalanishni  taqozo 
etmoqda.  Bizning  Respublikamizda  esa  ushbu  omilning  ta’siri  juda  kuchli. 
Chunki,  aholining  tomorqa  xujaliklarida  yetishtirilgan  mahsulotlarni  dehqon 
bozorlarida sotish mutloqo naqd pul yordamida amalga oshiriladi.  
Naqd  pul  muomalasini  saqlanib  qolishiga  nafaqat  ayrim  tovarlar  va 
xizmatlarni  naqd  pulsiz  to‘lab  berish  imkoniyati  mavjud  emasligi,  balki  naqd 
pullarning  yuqori  likvidlik  qobiliyatiga  ega  ekanligiham  katta  ta’sir 
etadi.Iqtisodiyotdagi barcha aktivlarlarning sifat darajasi ularning qancha daromad 
keltirish qobiliyati bilan bir qatorda likvidlik, ya’ni qo‘shimcha xarajatlarsiz pulga 
aylanish  qobiliyati  bilan  ham  baholanadi.  Naqd  pullar  mutloq  likvidli  aktivlar 
hisoblanadi.  Bank  hisobvaraqlaridagi  naqdsiz  pul  mablag‘lari  ham  likvidlik 
darajasi bo‘yicha naqd pullarga qaraganda past likvidli aktivlar hisoblanadi. Naqd 
pul  banknotlari  va  tangalar  muomalaga  yagona  emissiya  banki  –  Markaziy  bank 
(Milliy bank, Federal zaxiralar tizimi) tomonidan chiqariladi va ular yuqori likvidli 
aktivlar  (oltin,  xorijiy  davlatlar valyutasi va boshqa  yuqori likvidli  majburiyatlar) 
bilan  ta’minlangan.  Shuning  uchun  barcha  aktivlarning,  jumladan  plastik 
kartochkalar,  bank  omonatlari  yoki  boshqa  depozitlaridagi  mablag‘larning  ham 
likvidlilik darajasi naqd pulga aylanish qobilyati bilan o‘lchanadi. 
Shuningdek,naqd pullar ishonchli va oson to‘lov vositasidir. Bugungi kunda 
erishilgan eng qulay va mukammal texnik vositalar ham har qanday pulli hisob  – 
kitoblarni naqd pulchalik tez va oson bajarishga qodir emas. Tovarlar va xizmatlar 
uchun to‘lovlar naqd pullar bilan amalga oshirilganda, sotuvchida ham oluvchida 
ham o‘z xatti harakatlaridan hech qanday shubhaga o‘rin qolmaydi.  
Bundan  tashqari,  naqd  pullarning  yashovchanlik  qobiliyati,    uning  odamlar