Pul nazaryalari Reja: Pul nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari Pulning metal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi. Pulning funktsiyalari Pul miқdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi Pul

Pul miқdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi
Miқdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda merkantilistlarning kontseptsiyasiga reaktsiya sifatida paydo bўldi. Bu nazariyaning boshlovchisi frantsuz iқtisodchi Jorden (1530-1596) edi, U birinchi bўlib Yevropada ўsha davrda yuz bergan “baҳolar revolyutsyyasi”ni ochib berishga ҳarakat қildi. Baҳolarning sakrashiga yeabab Yevropaga Amerika kitg’asidan okib kelgan kimmatbaҳo metalla? bўlganligini tushuntirdi. XVI-XVIII asrlarda Yevropada oltin miқdori 1500 yilda bўlgan oltin miқdoridan 16 marta kўpayib ketgan edi. J.Boden baҳolarning ўzgarishi murmaladagi pul miқdori Bilan aniқlandi deb tushuntirdi. SHu sababli ҳam bu nazariya miқdoriy nazariya deb nom oldi. Ammo ilk miқdoriy nazariya tarafdorlari pul miқdorining baҳoga buladigan tahsirini va buni қanday yullar bilan va kaysi ҳollarda bўlishligini aniқ ochib bera olmadilar.
XVIII asrga kelib bu nazariyani inglizlar D.Yum (1711-1726) va Dj-Midlg’ (1773-1836) ҳamda frantsўz SHarlg’ Monaskg’ (1689-1755) rivojlantirdilar. Ingliz iқtisodchisi, faylasuf, psixolog va tarixchi D.Yum ўzining subhektiv" idealistik қarashlari bilan қiymat substantsiyasi tushunchasini rad etdi. Amerikadan kimmatbaҳo metallarning okib kelishi va baҳolarning oshishi orasidagi tўғri proportsional boғlanishni kўrsatmoқchi bўlib, u: “pul қiymatini uning miқdori belgilaydi” degan fikrini ilgari surdi. Yum fikricha tovarlarning baҳosi va pulning қiymati muomalada bўlgan tovar va pul xajmi bilan aniқlanadi. Muomala pulning kўpayishi oldin bir tovar baҳosining oshishiga, keyin ikkinchi tovarning va oxir okibatida barcha tovarlarning baҳosining muomaladagi pul miқdoriga proportsional ravishda oshishiga olib keladi. Mana shu pulning miқdoriy nazariyadagi pul massasi ўrtasidagi boғliқlikni kўrsatadi.


Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi
Pul massasi Baҳolar darajasining ўsish suhratlari қ ўsish surhatlari.
Demak, tovarlar baҳosi ҳamisha pul miқdoriga turli proportsional bўladi. Ҳaқiқatda esa yangi oltin va kumush konlarining ochilishi bilan bu metallal kamroқ ijtimoiy meҳnatni Ўzlarida aks ettira boshladilar.SHunday қilib, miқdoriy nazariya va ka6illarining fikrlari shunda ediki: pulning sotib olish kobiliyati xuddi baҳo kabi (yangi tovar baҳosi kabi) bozorda aniқlanadi; muomalada barcha chiқarilgan pullar buladi; pulning sotib olish kobiliyati pul miқdoriga teskari proportsional va baҳolar Ўzgarishi pul miқdoriga turri proportsional.
Miқdoriy nazariya xgulning faқat muomala vositasi ekanligiga kўra қoldi xolos. Ular tahkidlashicha pul tovar massalarining tўқnashishi natijasida baҳolar belgilanadi va pulning қiymati aniқlanadi.
Ularning ikkinchi xatosi shunda ediki, ular ҳamma pul massasi faқat muomalada buladi deb қarashgan. Aslida қiymat konuniga muvofik muomala uchun zarur bўlgan pul miқdorini aniқlovchi iқtisodiy konun mavjud. Muomalada bўlgan ҳaқikiy naқd pulga, ҳar қanday pul miқdori emas balki, shu davr uchun zarur bўlgan, tўlov muddati ўzaytirilgan, ҳisob-kitoblar va pul biriklarining aylanishida band bўlgan pullar kiradi.
Miқdoriy nazariya xazinaning metall pul muomalasida stixiyali regulyator ekanligini rad etadi.
Zamonaviy miқdoriy nazariya қoғoz pullar muomalasiga asoslanadi. Bu nazariya A. Marshall, amerikalik I. Fisher, shvedlar G. Nasselg’ va B. Xansen, iқtisodchi A. Pigu, monetarist M. Fridmen tadkikotlarida ўz aksini topdi.
Amerikalik iқtisodchi, statistik va matematik I.Fisher (1867-1942YY) pulning miқdori nazariyasiga yangi sifat kiritdi. U pulning meҳnat қiymatini rad etdi va pulning “sotib olish kuvvati”ga asoslandi.
Miқdoriy nazariyani matematik yul bilan isbotlamokchi, bўlgan I. Fisher pulning “sotib olish kuvvatiga” tahsir etuvchi olti faktorai kўrsatdi:
M-muomaladagi naқd pul massasi;
V-pulning aylanish tezligi;
R-ўrta (tortilgan)baҳo;
Q-tovarlar miқdori;
M^bank depozitlari yigindisi;
V¹-depozit-chek muomalasi tealigi. Tovarlar uchun tўlangan pul yigindisi, tovarlar yigindisining tovarlar baҳosiga kўpaytmasiga teng: MV қ ‘Q
Bu tenglamani Fisher “almashinuv tenglamasi” deb atadi. Yuқoridagi formula asosida muomaladagi pul massasini topish mumkin.
Endi Fisher nazariyasining bahzi kamchiliklarini kўrib chiқsak. Birinchidan, u tovarlar baҳolari yigindisi ўrniga, barcha tovarlar miқdorining ўrtacha tortilgan baҳolarini oladi. (‘Q). Uning fikricha, tovarlar bozorga baҳoga ega bўlmagan ҳolda kirib keladi. Қiymat nazariyasiga kўra esa, tovar bozorga baҳo bilan kiradi. Demak, baҳoni tovardan ajratish mumkin emas. Ikkinchidan, Fisher ўzok vaқt oraligidagi V va Q ўzgaruv-chilarni ўzgarmas (bir maromli) deb oldi. Buning natijasida esa ikkita erksiz ўzgaruvchi - pul miқdori va baҳo koladi.
Uchinchidan, bu ikki ўzgaruvchilarning ўzaro boғliқligidan kelib chiқib, Fisher bir tomonlama xulosa қilib baҳolar қўlami natija bўlib, u boshқa omillar ўzgarishiga sabab bula olmaydi debdi. Pulning miқdori nazariyalaridan biri Kembrij yoki kassa қoldiklari nazariyasidir. Bu nazariyani A. Marshall. A. Pigu keyinchalik J. Keyns targibot kilgan. Bu ғoya bўyicha pul ҳarakatining boshi bўlib jismoniy va ҳukukiy shaxslarning xўjalik oborotida bўlgan pullar (kassa қoldik pullari) ҳisoblanadi. Kassa қoldiқlaridan A. Pigu fikri bўyicha isthemol fondlar tashқari suғurta fondi, investitsiya bўyicha jamғarma fondi tashkil қilinishi kerak. Pigu tenglamasi “almashuv tenglamasi”dan farқ қiladi. Yahni unda yangi kўrsatkich “jamғarma koeffitsienti” қўllanilgan bўlib қuyidagi kўrinishida ifodalanadi.
MқK x R x R bir kismi (pul shaklida) bu yerda, K - koeffitsient yoki R’ ning bir kismi (pul shaklida), kassa қoldiғi.R - mahlum davr ichida ishlab chiқarilgan real maҳsulot ҳajmi. Masalan, R’ -800 mlrd. dollar bulsa, K uning 1/8 қismini tashkil қiladi. U vaқtda M қ 800 mlrd. : 8 ққ 100 mlrd. dollar. Demak, yaratilgan yalpi maxsulotni kўrsatilgan baҳoda moslashtirish uchun R’ dan 8 marta kam bўlgan pul massasi zarur.
Ҳozirgi zamon monetarizmi. Monetarizm pul nazariyasi 50 yillar ўrtasida paydo bўlgan. Bu oқimning kўzga kuringan namoyondasi M Fridman ҳisoblanadi, u CHikago universitetining professori, iқtisod soҳasidagi Nobelg’ mukofoti laureati. Bu oқimga M. Fridmandan tashkari K. Brunner, A. Molg’tser, D. Leydler, F. Keygen va boshқa iқtisodchilar kiradi.
Pul nazariyada katta muvofoқiyat қozangan roya - Fridmanning pulning miқdoriy nazariyasi bўlib, u muomaladagi pul miқdori ўzgarishi bilan tovar baҳolari ўzgarishi ўrtasidagi boғliқlikni, monetar siyosat nazariyasi, yahni jamiyat ҳolda bўlgan iқtisodiy tebranishlar pul massasining ўzgarish tufayli bўlishi, pulning iқtisodiy samaradorlikka tahsiri kabilarni yoklab chiқadi. Ҳozirgi zamon monetarizmiga bir guruҳ iқtisodchilar kalamiga mansub “Pulning miқdoriy nazariyasiga oid tadkikotlar” (1956yil) deb nomlangan asar bilan asos solindi. Uning bosh ғoyasi-iқtisodiy ўsishni bozor mexanizmi tahminlaydi, bu mexanizming asosiy vositasi pul ҳisoblanadi degan xulosadan iborat. Monetarizm pulni olқishlovchi nazariyadir. Monetaristlar iқtisodiy ўsishning eng muҳim sharti inflyatsiyani daf etish va pulni soglomlashtirish, pulni xўjalik muomalasi vositasiga aylantirish deb қaraydilar. Ularning fikriga, davlatning iқtisodiyotga aralashishi pul muomalasini tartibga solish bilan cheklanishi kerak
Monetaristlar ilgaridan mahlum bўlgan pulning miқdoriy nazariyasiga borib tўtashadigan “barkaror pul” nazariyasini olga suradilar. Ular pul va iқtisodiy faollik ўrtasida ўzviy boғlanish borligini kayd қilib, iқtisodiy krizislarning sababini pul muomalasidagi bўzilishlardan axtardilar:
Pulning yetishmay kolishi iқtisodiy ўsishini susaytira borib, turrunlik ҳolatini keltirib chiқaradi, bu esa avval yuzarok tanglikka, sungra esa chukur iқtisodiy tangllika olib keladi. Binobarin, iқtisodiy tsikl pul miқdoriga boғliқ, bu ўz navbatida pul emitenti bўlgan Markaziy bank faoliyatiga boғliқ. Pul-kredit siyosatini ўzgartirib tanglikdan chiқish va iқtisodni rivojlantirish mumkin. Monetaristlar iқtisodiyotda bosh masala ishlab chiқarish va pul massasining tengligigi bўlib, shu orқali makroiқtisodiy muvozanat ҳosil etish mumkin deb ҳisoblanadilar.
M. Fridmen kassa қoldiғi talabi milliy daromad, depozit baҳo қoғozlar, tovarlar baҳosining ўsishi va boshқa omillarga kўrsatadi va boshқa omillarga boғliқ ekanligini kўrsatadi va uni қuyidagi formula bўyicha ifodalaydi.
Ms қ f (Y x X) bu yerda:
Ms - rejalashtirilayotgan kassa қoldiғi, f - Y, X larning ўzgaruvchan funktsiyasi, Y - milliy daromad, X - yuқorida keltirilgan jami omillar
M,r,u,i-boshқa tahsir etuvchi omillar.
Faқat monetarizm emas, balki boshқa nazariyalar ҳam pul massasi bilan ishlab chiқarish ўrtasida boғlanish mavjudligini tan oladi. Farқ shundaki, monetarizm bu boғlanishni bosh masala deb қaraydi. Uning namayondalari pul massasiga tahsir etuvchi chora-tadbirlar davlat investitsiyasidan farқlirok darҳol iқtisodiy vaziyatiga tahsir etadi deb қaraydilar.

Asosiy adabiyotlar ruyxati:

1.