Pul nazaryalari Reja: Pul nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari Pulning metal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi. Pulning funktsiyalari Pul miқdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi Pul

Pulning tўlov vositasi fuvktsiyasi. Mavjud chet el iқtisodiy adabiyotlarida va keyinchalik, Rossiya olimlari tomonidan chop қilingan adabiyotlarda pulning muomala vositasi funktsiyasi uning tўlov vositasi ekanligidan dalolat beradi degan chalkash xulosalarni uchratish mumkin. Lekin, biz yuқorida keltirilgan muomala vositasi funktsiyasining xususiyatlari tўlov vositasi funktsiyasiga ҳam mos keladi deb ayta olmaymiz. Bu xususiyatlar pulning tўlov vositasi funktsiyasi muomala vositasi funktsiyasidan tubdan farқ қilishini kўrsatadi.
Tovarlar ҳar doim ҳam naқd pulga sotilavermaydi. Tovar sotuvchi tovarni sotish uchun muomalaga olib chiқkan vaқtda tovarni sotib olish uchun isthemolchining yetarli naқd puli bўlmasligi mumkin. Natijada tovarni kreditga sotishga zarurat tugiladi, yahni tovarning pulini tўlash muddati kechiқtiriladi. Tovar kreditga sotilganda, pul tovarning baҳosini aniқlashda қiymat ўlchovi funktsiyasini bajaradi., lekin u muomalada vositasi bula olmaydi. Istehmolchi sotib olgan tovari uchun uning pulini tўlov muddati kelgandan keyingina tўlaydi. Bu ҳolda tovar va pulning ҳarakati bir troektoriyada, bir vaқtning ўzida, bir-biriga karma-karshi tura olmaydi.
Tovar ҳarak&ti amalga oshgandan mahlum vaқt ўtgandan keyin pul ҳarakati sodir buladi. Tўlov vositasi funktsiyasining asosiy xususiyati tovar va pul ҳarakatining bir vaқtda amalga oshmasligi, ҳarakatning bir tomonlamaligi va ҳarakatda bulinishlar mavjudligidadir.
Pulning tўlov vositasi sifatida ishlatilishi nafaқat tovar kreditga sotilganda sodir buladi, balki barcha jarayonlarda tovarlar yoki kўrsatilgan xizmatlar uchun tўlovlar ўsha zaxotiyok naқd pulda amalga oshirilmasa, bunday iқtisodiy munosabatlar pulning tўlov vositasi funktsiyasi yuzaga kelishidan dalolat beradi.
Tўlov vositasida sotuvchi tovarning pulini olguncha tovar isthemolchi ixtiyoriga kelib tўshadi va u ўz eҳtiyojini kondirish uchun tovardan tўla foydalanishi mumkin.
Agar tovar uchun tўlov oldindan (avans) amalga oshiriladigan bulsa, tovar mahlum vaқtdan keyin istehmolchi ixtiyoriga tushushi mumkin. Demak, ikkala ҳolda ҳam tovar va pul ҳarakati bir vaқtning ўzida amalga oshmaydi. CHunki, tovar aylanishi (T-P-T) ўziladi va pul ҳarakati tovar ҳarakatiga nisbiy ravishda mustakil buladi. Pulning bu ҳarakati tўlov deb aytiladi va bozorda pul tўlov vositasi sifatida ishtirok қiladi. Pulning tўlov vositasi ktsiyasi tovar ishlab chiқarish va muomala rivojlanishining yuқori ;ichlari mahsuli bўlib, u pulning қiymat ўlchovi va muomala vositasi ktsiyalaridan keyinrok yuzaga kelgan deb xulosa kilish mumkin.
Tўlov vositasi funktsiyasining yana bir xususiyati shundaki, sotuvchi an isthemolchi ўrtasidagi munosabat muomala vositasidagiga uxshab қisқa .datli bўlib, tezda tugallanmaydi. Tўlov vositasi funktsiyasida istehmolchi tovarga ega bўlganidan keyin ҳam u bilan mol sotuvchi ўrtasidagi munosabat ўzok vaқt davom қiladi. Bu munosabat - kredit munosabati oblanadi va istehmolchi - қarzdor, sotuvchi - kreditor sifatida ishtirok etadi. Bahzi iқtisodchilarimiz vekselg’ asosida ўtkaziladigan jarayonlarini muomala vositasi funktsiyasiga kiritishadi. Bu bizning fikrimizcha tўғridir. CHunki vekselg’ - mahlum mablarni tўlash tўғrisidagi kredit majburiyat, қiymatga ega emas, demak ayirboshlashning ekvivalenta sifatida ishtirok la olmaydi. A sotuvchi bir million sўmlik tovarni B istehmolchining sseliga almashtirdi deylik. B bir mln. sўmlik tovarga ega bўldi. A bulsa ўz ymatiga ega bўlmagan, sotib olish kobiliyati emitent tomonidan lgilanadigan vekselga ega buladi. Sotuvchi A. kachonki bir mln. sўmlik kselni sotsagina pul mablaғiga ega bўlishi mumkin. SHunga asosan biz kselg’ jarayonlarini muomala vositasiga kiradi deb tўliқ ishonch bilan gapira olmaymiz. Bu jarayonlar kўprok tўlov vositasi funktsiyasiga taaluklidir. Pulning tўlov vositasi funktsiyasi yana turli қarzga va majburiyatlari tўlaganda:
-korxona, tashkidotlar ўrtasida tovar va xizmatlar uchun tўlaganda;
-davlat byudjetiga va kredit tizimiga tўlovlarni amalga oshirganda. roydadan tўlanadigan tўlovlar, kredit bўyicha қarzga va foizlarni tўlash va zshkalar);
ishchi xizmatchilariga ish xaқi tўlash va aҳoliga boshқa tўlovlarni tўlash nafaka, stipendiya va boshқalar)da;
boshқa ҳar xil қarzga va majburiyatlarni tўlash (masalan, kreditga olingan uchun tўlov, uy-joy, elektroenergiya va boshқa xizmatlar uchun tўlovlar) da .malga oshiriladi.
Pulning tўlov vositasi funktsiyasining yana bir xususiyati shundaki, bu funktsiyada tўlovlar naқd pullik yoki naқd pulsiz shaklda amalga oshirilishimumkin. Bu xususiyati bilav ҳam pulning tўlov vositasi funktsiyasi muomala vositasi funktsiyasidai farқ қiladi.
Pulning bu funktsiyasi yordamida amalga oshiriladigan naқd - pulik va na naқd-pulsiz tўlovlar birgalikda tўlov oborotining vujudga keltiradi.
Pulning tўlov vositasi funktsiyasini biz ikkinchi darajadm deb қarashimiz mumkin emas, chunki bu funktsiyaning bajarilmasdigi tўlovlariing ўz vaқtida amalga oshmasligiga, bu eea ҳozirgi kunda mavjud muammolar debitor - kreditor қarzgalarning kўpayishiga, kredit bўyicha va boshқa moliyaviy majburiyatlarning bajarilmasligiga, xўjalik jarayonlarining normal borishga katta tahsir kўrsatishi mumkin.