Pul nazaryalari Reja: Pul nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari Pulning metal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi. Pulning funktsiyalari Pul miқdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi Pul

Pul jamғarma vositasi. Pulning bu funktsiyasi sotish va sotib olish jarayoniga zarurat bўlmagan ҳolda yuzaga keladi. Agar tovar ishlab chiқaruvchi tovarni sotgandan keyin ўzok vaқt davomida boshқa tovar sotib olmasa pul muomala va tўlov oborotidan chetlashadi. Yiғilgan pullar jamғarma vositasi funktsiyasini bajaradi. Tovar ishlab chiқarish va muomala jarayoni pulni jamuarishga imkoniyat yaratadi. Jamғarma ikki yunalishda yuzaga kelishi mumkin. Maқsadli jamғarish yoki umuman jamrarish. SHunaқa jamғarmalar borki, aniқ bir mўljal bўlmagan ҳolda yi?ib boriladi, maқsadli yasamgarmada odamlar mashina, asbob-uskuna, uy joy sotib olish yoki boshқa mahlum maқsadni amalga oshirish uchun mablaғ jamғaradilar.
Pulning jamғarma vositasi funktsiyasi pulning pul oborotidan chiқib ketishiga olib keladi. Jamғarmada pul pul oborotining kaysidir kanallarida gurib koladi va natijada u mavjud oborotdan ajralib mahlum vaқtgacha oborotga қaytib tushmasligi mumkin.
Pulning jamғarma va boylik tўplash vositasi funktsiyasi pul uomalasini stixiyali ravishda boshқarib boradi. Tovar ishlab chiқarish .jmining ўzluksiz ўzgarib turishi, pul massasining doimiy ўzgarib turishga ib keladi. Қimmat baҳo metallar, buyumlarning muomalaga kelib-ketib ^ishi, pul massasining ҳajmini ushlab turishi, pul muomalasi kanallarida '. oқimi kўpayib ketishining oldini olishi mumkin-
Pulning muomala vositasidan chiқib jamғarma aylanishi va garmaning muomala vositasiga aylanishi pul tizimi muvozanatda ushlab vchi zaruriy shart ҳisoblanadi.
Pulni jamғarishga undaydigan omil - uning maxsus tovar, umumiy alentligi yahni, boshқa barcha tovarlarga xoxlagan vaқt da almashtirish galigidadir. Pulga sifat va son yasiҳatdan yoidashish mumkin. CHunki pulning sifati, soni bor. Pulning sifati cheksiz bўlishi, yahni pulni zarur bўlganda xoxlagan tovarga aylantirish imkoniyati mumkinligida ulchansa, son jiҳatday, albatta, pul sўmmasi cheklangan bўlishi mumkin, chunki unga cheklangan miқdorda tovar sotib olish mumkin. Demak, pulning sifat jiҳatdan cheklanganligi bilan son jiҳatdan cheklanmaganligi ўrtasida karama karshilik bor. Mana shu karama-karshilik pulni jamғarishga, pul kancha kўp bulsa, u ni yanada kўpaytirishga intilishga olib keladi. Jamgrma funktsiyasi pul muomalasida asosiy bўlmasada, uni olib borishda katta aҳamiyatga ega.
Jamғarish, xazina tuplash қiymatning kotib kolishiga olib keladi. Xazina tuplash vositasi rolini tarixan oltin, keyinchalik boshқa kimmat-baҳo metalla?, toshlar uynab kelgan va ҳozirgi kunda ҳam shu tovarlar boylik (pul) sifatida jamғarilib kelinmokda. Xazina sifatida oltin yoki boshқa kimmatbaҳo metall, toshlarning roli rivojlangan mamlakatlarda deyarli yuқori emas, chunki mamlakat iқtisodiy jiҳatdan barkaror bulsa, pulni biror kimmat baҳo metallga kuyib kotirib kuygandan kўra, unga davlat yoki korporatsiyalarning kimmat baҳo қoғozlarini sotib olib, ulardan ҳar yili daromad kurgan ancha қўlay ҳisoblanadi.
Tadkikotlar shuni kўrsatganki, 100 biznesmendan faқat 4 tasi ўz pulini tўtri jamғarib boyib kelar ekan. Қolganlari bulsa pulni topadi, lekin қanday jamғarish yulini bilmasdan uni yўқotarkan. Bozor iқtisodi yuksak rivojlangan mamlakatlarda pul mablaғini қuyidagi aktivlarga kuyish afzal ҳisoblanadi.
Birinchidan, davlatning kimmatbaҳo қoғozlari, yahni ўzok muddatli obligatsiyalar, қisқa muddatli veksellarga kuyish. Davlatning kimmatbaҳo қoғozlari kafolatlangan buladi va ularning baҳosi kamdan-kam ҳollarda ўzgaradi. Ўzgarganda ҳam sezilarsiz miқdorda ўzgaradi. SHuning uchun ҳam davlat kimmatbaҳo қoғozlari yuқori likvidlikka ega buladi;
ikkinchidan, sanoat korxonalai va korporatsiyalarning kimmatbaҳo қoғozlari, yahni aktsiya va obligatsiyalariga kuyish;
Korporatsiya, korxonalaning aktsiya, obligatsiyalarining ishonchliligi davlatnikiga nisbatan kam bўlishi mumkin. CHunki ularning baҳosi u yoki bu sabab bilan tushib ketsa, kuyilgan mablaғ kўzlangan natijani bermasligi mumkin.
Agar mablaғ iқtisodiy barakaror korxonalaning kimmatbaҳo қoғoziga kuyilsa u davlatning klmmatbaҳo қoғoziga nisbatan yuқori daromad keltirishi mumkin.
Ўzbekiston sharoitida korporatsiya, assotsiatsiya, korxonalaning kimmatbaҳo қoғozlarini chiқarish, ularning ikkinchi sotilish bozorini vujudga keltirish va rivojlantirish bўyicha ancha ishlar amalga oshirilmokda.
Ҳozirgi vaқtda kimmatbaҳo қoғozlar bozori rivojlantirish va takomillashtirish dolzarb vazifa ҳisoblanadi va bu jarayon Ўzbekiston iқtisodini rivojlantirishning asosiy dastaglaridan biri bўlib koladi.
Uchinchidan, pulni kimmatbaҳo, noyon buyumlarga, sanhat asarlarlariga kuyish yuli bilan jamғarish.Bu usulda iқtisodning ijobiy va salbiy tomonlarga ўzgarishiga karamasdan buyumda ifodalangan қiymat ўzini yўқotmaydi. Agar davlat barkaror iқtisodga ega bўlib, bozor munosobatlari yaxshi rivojlangan bulsa, bu aktivlarning likvidligigi uncha yuқori bўlmasligi mumkin.
Pul yuқori darajadagi likvidlilikka ega bўlgani uchun, uni xoxlagan vaқtda, xoxlagan tўlovni tўlashga yunaltirilish mumkinligi uchun, u nominalini ўzgartirmasligi uchun pul jamғarma va xazina tuplash funktsiyasini bajaradi. Pul jamғarmasi boylikning bir shakli ҳisoblanadi. Kishilar boylikni faқat pul shaklida emas, boshқa shakllardan - masalan, uy-joy, yer, mashina, asbob-uskuna, aktsiya, obligatsiya va boshқa shaklda ҳam mujassamlashtirishi mumkin. Boylikning bu shakllarida likvidlilik darajasi pulga nisbatan (agar inflyatsiya bўlmasa) past buladi va ularning narxi ҳam ўzgarishi mumkin. Yer, uy-joy, asbob-uskuna, kimmatbaҳo қoғozlarni pulga aylantirmasdan turib biror tўlovni koplash uchun yunaltirib bўlmaydi.Pulni bulsa xoxlagan paytda turli tўlovlarni koplash uchun yunaltirish mumkin.
Inflyatsiya sharoitida pulni jamғarish xoxlagan rejani amalga oshirishga imkon bermasligi mumkin. CHunki jamғariladigan pullar ўz kadrini bir necha marta yўқotib boradi va unga ishonch yukoladi. Bu sharoitda milliy pul birliklari muomala va tўlov vositasi, ҳamda baҳolar masshtabi buladi, lekin jamrarish vositasi bўlib barkaror biror chet el valyutasi muomalaga kiradi va pul aktivlari shu valyutalarga almashtiriladi. SHu ҳolni 50-yillarda janubiy Koreyada, 70-yillarda Isroilda, ҳozirgi kunlarda MDҲ davlatlari amaliyotida kurish mumkin.
Odatda pul barcha funktsiyalarini bir vaқtda ketma-ket bajarishi mumkin. Bahzida mamlakatdagi iқtisodiy, siyosiy barkarorlikka karab, pulning funktsiyalari bir-biridan ajralib kolishi ҳam mumkin. Masalan, 40-yillarda Xitoyda tovarlar baҳosi AҚSH dollarida aniқlangan, ҳisob kitoblarda, tovar sotish va sotib olishda Xitoy valyutasi қўllanilgan. Xuddi shunday ҳol giperinflyatsiya davrida Isroilda, Argentina, Meksika, kabi mamlakatlarda joriy қilingan. Bu mamdakatlarning milliy valyutasi muomala va tўlov vositasi sifatida ishlatilgan.
Adabiyotlarda pulning jaxon puli funktsiyasi tўғrisidagi ғoyani ҳam uchratish mumkin. Bu funktsiyani biror valyutaga boғlab kuyish tўғri deb bўlmaydi.
Agar biz tarixga ehtibor beradigan bўlsak, tashki savdo, xalkaro aloқalar, xalkaro kredit munosabatlarining rivojlanishi jaҳon puli sifatida oltinning қўllanilishiga olib kelgan. 1867 yilda Parijda kabul қilingan kelishuvga asosan oltin davlatlar ўrtasida yagona pul (jaҳon puli) sifatida kabul қilingan. 1922 yilda Genuyada ўtkazilgan konferentsiyasidagi valyuta bitimiga asosan AҲP dollari va Angliya funt sterlingi oltinning urinbosari sifatida ehlon kilindi va xalkaro tўlovlarda қўllanila boshladi. 1944 yildagi Brettonvud konferentsiyasidan keyin jaҳon puli funktsiyasi oltinda қoldirilgan ҳolda, xalkaro tўlovlarda AҚSH dollaridan kўprok foydalanishga imkoniyat berildi. Dollarni oltinga almashtirish bўyicha dollar kurs i belgilandi va 35 dollar 31,1 gr. oltinga teng dob kabul kilindi. Keyinchalik ҳar xil valyuta bloklari, valyuta kliringi tashkil kilindi. 70-yillardan boshlab xalkaro tўlovlarda XVF tomonidan kiritilgan maxsus ҳisob va tўlov birligi SDR (S’ecial Dzawind Ridts) қўllanila boshlagan.
1971 yilda SDRning oltin miқdori AҚSH dollariniki dek 0,888 671 gr. oltinga teng deb belgilangan. Dollar devolg’vatsiya bўlganidan keyin, 1 iyulg’ 1974 yildan boshlab SDR қiymati 16 davlat valyutasining ўrtacha kursi, keyinchalik yetakchi besh mamlakat valyutasi kursi bўyicha aniқlanadigan bўldi.
1979 yil martdan boshlab Yevropa valyuta tizimiga kiruvchi mamlakatlarda xalkaro ҳisob-kitoblarni olib borish uchun xalkaro ҳisob birligi -EKYu (Euro’en Currencu Unit) қўllaydigan bўlishdi. EKYu - bu ahzo mamlakatlar banklaridagi schetlariga yozib kuyiladigan ҳisob birligi. Iқtisodchilarimiz ўrtasida pulning jaҳon puli funktsiyasi mavjud deyuvchilar, biz yuқorida қisқacha tahriflagan valyuta kliringi, SDR, EKYu kabi tўlov vositalariga jaҳon puli sifatida қaraydilar. Lekin SDR, EKYu lar asosan tўlovlarni amalga oshirishda қўllaniladi. Bu jarayon esa pulning tўlov vositasi funktsiyasida ўz aksini topadi. Bu ҳolda tўlov jarayoni mamlakat ichidagi emas, davlatlararo munosabatlarni ўz ichiga oladi.
Bizning fikrimizcha, pul biz yuқorida keltirgan funktsiyalarni aloҳida olingan davlatda yoki davlatlar ўrtasida bajarishi mumkin. Bu ҳolda biror mamlakatning valyutasi jaҳon puli funktsiyasini bajaradi deb xulosa kilishga urin kolmaydi.
Pulning funktsiyalari bir-biri bilan ўzviy boғliқ va ular bir-birini tuldirgan ҳolda pulning moҳiyatini tўliқ ifoda қiladi.
Pulning asosiy bosh funktsiyalaridan biri қiymat ўlchovi funktsiyasi ҳisoblanadi. Bahzi chet-el va rus iқtisodchilari adabiyotlarida pulning birinchi funktsiyasi deb muomala vositasi funktsiyasi, keyin қiymat ўlchovi funktsiyasini keltiradilar. Bizning fikrimizcha, pulning funktsiyalari tўtrisida gapirganda, funktsiyalarning ketma ketligiga ehtibor berish zarur. Pul қiymat ўlchovi funktsiyasi bajarmasdan turib muomala, jamғarma vositasi bula olmaydi. Pulning қiymat ўlchovi sifatida mustaxkamligi uning muomala, tўlov, jamғarma funktsiyalarida roli va aҳamiyatini oshiradi.
Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiқarishni shakllantirishga tahsiri ҳaқidagi nazariyalardir. Bu chazariyalar kapitalistik ishlab chiқarish usuligacha bўlgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiқarish usuli davrida, pul-tovar munosabatlari xўjalik soҳasining ҳamma tarmoklarini kamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarkaldi.
Pul va uning sotib olish kuvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bўlib kelgan. Xullas, iқtisodchilarning pulning moҳiyati, uning funktsiyalari va pul muomalasiga bўlgan қarashlari pul nazariyalarini keltirib chiқardi.
Ilk tariҳiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini keltirishi mumkin. Kapitalizm tarakkiyoti bilan birga bu nazariyalar ҳam ўzgarib yangi, miқdoriy nazariyaning paydo bўlishiga asos bўldi.
Ҳozirgi kunda monetarizm va iқtisodni pul-kredit munosobatlari orқali tartiblashtirish nazariyalari ҳam mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metal, nominal va miқdoriy pul nazariyalari tadkikot kidib kelinmokdp.
Pul nazariyalarining kelib chiқishiga asosiy sabab ishlab chiқarishning tarakkiy etishi va pul muomalasining tarakkiyotdan mahlum darajada oksashini oldini olish va uni rivojlantirish masalasi ҳisoblanadi. Қўl meҳnatidan manifakturaga, manifakturadan sanoat ishlab chiқarishiga ўtilishi bilan ҳalқ-xўjaligida meҳnatning integratsiyalashuvi ҳam kuchaya bordi. Buning natijasida xўjalik yurituvchi subhektlar orasidagi pullik munosabatlar ҳam murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bўlgan naad pullik munosobatlar bu davr talablariga javob bera olmay қoldi. .Buni biz Yevropadagi XV asrdagi “pul ocharchiligidan” dan kurishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari tўtrisidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning ўsha davrdagi muammolarini yechishdagi roli bekiyos bўldi. Ilk bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari ҳisoblanadi. Қuyida biz pul nazariyalarning bahzi birlariga қisқacha tahrif berib ўtamiz