Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari Reja: Pul tizimi va uning mazmuni

Xalqaro operatsiyalar bo’yicha so’mning konvertarizatsiyasi – Respublikamizda xalqaro operatsiyalar bo’yicha so’mning konvertarizatsiyasi 2003-
yilni 15-oktyabradn joriy etilgan va unga tashqi savdo, savdo bilan bog’liq
bo’lmagan pul junatmalari, xalqaro munosabatlarda kreditlar, qarzlar, xorijiy
davlatlardagi diplomatiya va boshqa vakolatxonalari, xalqaro notijorat
tashkilotlariga
badallar va boshqa to’lovlar kiradi.
Pul tizimining tarkibiy qkismi milliy valyuta tizimidir.
Pul biriligi - qonuniy tarzda o’rnatilgan pul belgisi bo’lib, barcha tovarlar
baxosini uzaro solishtirish va ifodalash uchun xizmat kiladi. Ko’pincha pul biriligi
mayda bo’linuvchi qismlarga ajraladi. Kupchilik mamlakatlarda o’nlik bo’linish
tizimi urnatilgan. Masalan, 1:10:100 (AKSh dollari 100 sentga, 1 funt sterling -
100 pensga, 1 Indoneziya rupiyasi - 100 sentga teng va x.k)
Rasman baxolar masshtabi o’zining iqtisodiy ma’nosini davlat monopolistik
kapitalizmi rivojlanishi va kredit pullarni oltinga almashinishi to’xtatilgandan
so’ng yo’qotdi. 1976-1978 yilda o’tkazilagan Yamayka valyuta isloxoti natijasida
oltinning rasmiy narxi va pul birliklarning oltin tarkibi bekor qilindi.
Qonuniy to’lov vositasi bo’lgan pul ko’rinishlari - bular asosan bank kredit
biletlari, qog’oz pullar (xazina biletlari) va tangalardir. Masalan,AQSh da
muomalada quyidagi pullar mavjud: 100, 50, 20,15, 5 va1 dollarlar, bank biletlari.
Xazina biletlaridan tashkari ; kumush-mis va mis-nikel tangalar (50,20, 10, 5, 1
sentli) chiqariladi Buyuk Britaniyada muomalada 50, 20, 10, 5, 1 f. st. banknotalar:
1 f. st., 50, 10, 5, 2 pensli, 1 va 1/2 pensli tangalar amal qiladi. Yana eski 2 va 1
shilling tagalari yuritiladi, ular yangi
10 va 5 pensga teng. Agar rivojlangan mamlakatlarda asosan bank biletlari
chiqarilsa, qator rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’prok xazina biletlari chiqarish
keng tarqalgan. Masalan, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sen qiymatli, Xindistonda -
1 rupiya qiymatli xazina biletlari chiqariladi.
Respublika hukumati tomonidan iqtisodiy mustaqillikka erishish borasida
qat’iy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu, ayniqsa, iqtisodiyot tarkibini tubdan
o’zgartirishda, shu jumladan an’anaviy sektorlarni zamonaviylashtirish va
mamlakat ichida nisbatan yuqori darajadagi qo’shilgan qiymat hosil qilishga qodir
bo’lgan yangi tarmoqlarni tashkil etishda yaqqol ko’zga tashlandi. Mazkur choratadbirlar oxir-oqibatda milliy pul tizimini shakllantirish va iqtisodiyotda
islohotlarning navbatdagi bosqichini amalga oshirishning poydevori bo’lib xizmat
qildi.
Yuzaga kelgan vaziyat va pul tizimi rivojining yuqorida ko’rsatilgan
variantlari tahlili asosida dastlab O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1993-yil 12-noyabrdagi «O’zbekiston Respublikasi hududida
so’m-kuponlarni muomalaga kiritishni joriy qilish to’g’risida»gi qaroriga muvofiq
1993-yil 15 noyabrdan boshlab oraliq valyuta sifatida «so’m-kupon» 1 so’m - 1
rubl nisbatda muomalaga kiritildi.
1994-yilda milliy valyutaning muomalaga kiritilishibank tizimi
rivojlanishining birinchi bosqichini yakunladi va ikkinchi bosqichini boshlab berdi.
Bu iqtisodiyotdaamalga oshirilayotgan islohotlarda sifat jihatidan yangibosqich
boshlanganidan darak berardi. Bu davrda Markaziy bank asosiy e’tiborni
makroiqtisodiy barqarorliknita’minlashga va shu asosda iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish va iqtisodiy o’sish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratdi.
Shu paytdan boshlab, Markaziy bankning asosiy kuch vavositalari mustaqil
pul-kredit siyosatini ishlab chiqish vauni amalga oshirish, tijorat banklari
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish, samarali to’lov tizimini
yo’lgaqo’yishga erishishga yo’naltirildi.
Bu davrda pul tizimining huquqiy bazasi mustahkamlanib, bank qonunchiligi
takomillashtirildi. 1995-yili «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to’g’risida»gi Qonuni va 1996-yili O’zbekiston Respublikasining «Banklar va
bank faoliyati to’g’risida»gi Qonunining yangi tahrirda qabul qilinishi zamonaviy
pul tizimini tashkil etilishini, tijorat banklarini xalqaro moliya bozorlariga
chiqishini, aholi, korxonalar va xorijiy sarmoyadorlarning pul tizimiga bo’lgan
ishonchini mustahkamlanishini, barqaror iqtisodiy o’sishni hamda xalq
farovonligini oshirilishini ta’minlashga qaratilgan istiqbollarni belgilabberdi.
5. O’zbekiston Respublikasi pul tizimining rivojlanishi.
O’zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy
valyuta muomalaga kiritilgandan so’ng shakllandi. Chunki milliy valyuta har
qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika
valyuta birjasida aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga
solish to’g’risida qonuniga ko’ra so’mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya’ni
so’mning nominal almashuv kursini AQSh dollariga bo’lgan talab va taklifga
qarab aniqlanishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining o’sishini nazorat qiladi.
Bunda M2 pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O’zbekistonda Markaziy
bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. O’zbekistonda pul
tizimi to’g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi
kunda pul tizimining me’yoriy huquqiy asoslari bo’lib, quyidagi qonunchilik
hujjatlari hisoblanadi.
1. O’zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi
2. O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risidagi qonun
3. O’zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonun
4. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to’g’risidagi
qonuni(1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul qilingan, 2003-yil 11-dekabrda
esa Valyutani tartibga solish to’g’risidagi qonun yangi tahrirda qabul qilindi)
O’zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish
muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga
bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan
iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud.