Pul va banklar fanidan mustaqil ishi

1. Pul massasi tushunchasi, uning mohiyati va tarkibi
Pul massasi - bu jismoniy va yuridik shaxslarga hamda davlatga tegishli
bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir.
Pul muomalasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy
aylanishi bo’lib, bunda pullar to’lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini
bajaradi. Pul muomalasi jarayonida ishtirok etadigan pullar 2 ga bo’linadi.
1. Aktiv pullar-bevosita to’lov jarayonidagi pullardir. Shu pullar tufayli
tovar pul jarayoni nihoyasiga yetadi.
2. Passiv pullar deganda aholining, korxonalarning va davlatning
banklaridagi hisob raqamlarida turgan pullar hamda aholining qo’lidagi naqd pullar tushuniladi. Dunyoning barcha mamlakatlarida pul muomalasini amalga oshirish va tartibga solish Markaziy banklarga yuklatilgan. Bu yerda Markaziy banklarning mustaqillik darajasi muhim o’rin tutadi. Ayrim davlatlarda misol: Ispaniyada Markaziy bankning mustaqillik darajasi
past. Shu jumladan Angliyada ham past. Shu sababli pul muomalasiga oid muhim qarorlarni qabul qilishda hukumatning roziligi talab qilinadi. Markaziy bank pul muomalasini amaldagi qonunchiliklarga qat’iy rioya qilgan holda boshqaradi. Bunda eng asosiy qonun hujjati bo’lib “Markaziy bank” to’g’risidagi qonun hisoblanadi. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi:
1. Pul-tovar munosabatlarining mavjudligi
2. Pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi
3. Pul muomlasining me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi
4. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Lekin pul muomalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o’ynaydi. Pul massasi – xo’jalik aylanmasiga xizmat ko rsatadigan va xususiy shaxslar, korxonalar va davlatga tegishli xarid va to’lov vositalarining jami hajmi. Pul massasi muomaladagi va jami pul massasiga bo linadi. Muomaladagi pul massasi muayyan davrda, muayyan sanada harakatda, muomalada bo lgan pul miqdorini, jami pul massasi muomalaga chiqarilgan pullarning to liq miqdorini bildiradi. Unga naqd pullar, korxonalar va aholining banklarda hisob varaqlarda
saqlanayotgan pul mablag lari, to lanishi shart bo lgan pul majburiyatlari kiradi. Tovar ayirboshlash va to lov hisob-kitob munosabatlari shakllarining rivojlanishi bilan muomalada yurgan pul massasining tarkibi va tuzilmasi jiddiy o zgarishlarga uchraydi. Pul taklifi jarayonidagi 3 ta asosiy subyektlar:

1. Markaziy bank – hukumat vakili hisoblanib, bank tizimini nazorat qilishga
va monetar siyosatni tashkil etishga javobgar.
2. Banklar (depozitariy institutlar) – aholi va tashkilotlardan depozit qabul
qiluvchi va qarz beruvchi tashkilotlar: tijorat banklari, kredit assotsiatsiyalari,
maxsus jamg’arma banklar va kredit uyushmalari.
3. Depozitlar – banklarga depozit qo’ygan yuridik va jismoniy shaxslar
Federal Zaxira Tizimi, muomaladagi valyuta, majburiyatlar, qimmatli qogozlar,
aktivlar, moliyaviy institutlarga berilgan qarzlar.
Balansdagi 2 ta majburiyat, yani muomaladagi valyuta va zaxiralar Federal
Zaxiraning monetary majburiyatlari hisoblanadi. Ular pul taklifining muhim qismi hisoblanadi, chunki ularning birini o’sishi yoki ikkalasining ham o’sishi pul taklifining o’sishiga sabab bo’ladi. Federal Zaxiraning Monetar majburiyatlari va hukumat xazina majburiyatlari monetar baza hisoblanadi.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil
bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar
bahosiga to’g’ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi
muomalaga ko’p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi
choralarni amalga oshirish muximdir. Bular: iste’mol kreditni rivojlantirish,
kreditga qanchalik ko’p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada
kerak bo’ladi;
1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi;
2. Pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga
putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi
tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflatsiya bo’lishiga, yoki pul ocharchiligiga olib keladi.

2. Pul massasiga ta'sir etuvchi omillar

Pul muomalasi tezligining va shunga mos ravishda pul massasi hajmining
o'zgarishi ko'pgina omillarga bog'liq. umumiy iqtisodiy sifatida (iqtisodiyotning
siklik rivojlanishi, stavkalari iqtisodiy o'sish, narxlar harakati) va sof pul (to'lov
aylanmasining tarkibi, kredit operatsiyalari va o'zaro hisob-kitoblarning
rivojlanishi, darajasi). foiz stavkalari pul bozorida va boshqalar).
Metall pullarning kredit pullari bilan almashtirilishi va o'zaro hisob-kitoblar
tizimining rivojlanishi pul muomalasining tezlashishiga yordam beradi. bank
ishiga kompyuterlarni joriy etish, elektron to‘lov vositalaridan foydalanish.
Pul qadrsizlanganda, iste'molchilar o'zlarini pulning xarid qobiliyatining
pasayishidan himoya qilish uchun tovarlarni sotib olishni ko'paytiradilar, bu esa
pul muomalasini tezlashtiradi. Boshqa hamma narsa teng bo'lganda, pul muomalasi tezligining tezlashishi pul massasining o'sishiga teng bo'lib, inflyatsiya omillaridan biridir.Kredit tashkilotlari tomonidan byudjet taqchilligini qoplash usullari odatda muomaladagi pul massasining iqtisodiy oborotning real ehtiyojlaridan ortib ketishiga, pulning qadrsizlanishiga olib keladi.
Kreditlash ko'lamining kengayishi kredit pullari emissiyasi va samarali
talabning oshishiga olib keladi. Bu faol rol kredit tizimi inflyatsiya jarayonida.
Oddiy rivojlanayotgan iqtisodiyotda pul-kredit tartibga solish kreditlarning
kengayishini va pul massasining ko'payishini (muomaladagi va bank
hisobvaraqlarida) ta'minlaydi. Qisqa muddatlarda pul-kredit tartibga solish
majburiy zaxiralarni, kreditlar bo'yicha foiz stavkalarini belgilash, banklar uchun iqtisodiy standartlarni belgilash, ular bilan operatsiyalarni amalga oshirish orqali inflyatsiyani jilovlashni nazarda tutadi. qimmatli qog'ozlar va valyuta. Barcha mablag'lar - naqd va naqd bo'lmagan - bo'lishi kerak kredit bazasi... Kredit berish pul yoki pul massasini ko'paytiradi, kreditni to'lash pul miqdorini (naqd va naqd bo'lmagan) kamaytiradi, shuning uchun kreditlar berish makro darajada amalga oshirilishi kerak, pul qonunlarining amal qilishini hisobga olish, byudjet asosida pul daromadlari va aholining harajatlari va kassa aylanmalari rejasi.