«пул ва банклар» Мавзу: Kerdit turlari va tamoillari

Bir kator iktisodchilarning fikricha, kredit jamiyatdagi vaktincha ^ "ush pul mablaglarini yigish va ularni taksimlash shaklidir.

Kreditning mohiyatini yanada aniklashtirish uchun uning tarkibini, ^akat boskichlarini, iktisodiy kategoriya sifatidagi muhim belgilarini g ch^ktimoiy - iktisodiy xarakteristikasini kurib chikamiz.

Har kanday iktisodiy kategoriya uzining funksiyalariga ega bulgani kabi kredit ham uzining bir kator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iktisodiy tizimda kreditning urni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniklanadi. Kreditning funksiyasi - bu kreditning iktisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon bulishidir.

Kreditni tahlil kilishda, funksiya, uning mohiyati va roli urtasidagi oralik zveno sifatida kurib chikiladi.

Kreditning funksiyalari hakida olimlar urtasida yagona izchillik yuu,.

I. Lavrushinning fikricha, kreditning funksiyalarini tahlil kilishda ikkita yechilmagan muammo mavjud:

1) funksiyani tutunishning uslubiy asoslari;

2) funksiyalarning tarkibi va strukturasi.

Kreditning tarkibiy kismidan kelib chikkan holda unta kuyidagi munosabatlarga xos funksiyalar taalukli:

a) kreditorning karz oluvchi va karzga beriluvchi kiymat bilan munosabati orkali;

b) karz oluvchining kreditor va karzga beriluvchi kiymat bilan munosabati orkali;

v) karzga beriluvchi kiymat bilan kreditor va karz oluvchining munosabati orkali.

Kreditor va karz oluvchi urtasidagi munosabat shunday aniklanadiki, bunda kreditor karz oluvchiga resurlarni taklif kiladi, karz oluvchi bu rusurslarni ishlatady va bunda karzga beriluvchi kiymat kreditor va karz oluvchi urtasida aylanadi. Bu yerdan kreditning birinchi funksiyasi kelib chikadi:

Kayta taksimlash fuvksiyasi Kredit takror ishlab chikarish jarayonining barcha fazalariga -glab chikarish, taksimlash, muomala va iste’molga xizmat kursatadi. Takror ishlab chikarish jarayoni bilan boglik holda kredit, ishlab karish, taksimlash yoki iste’mol jarayonida kechadigan fushhiyalardan rkli O‘laPO^ kayta taksimlash funksiyasini bajaradi.

Vaktinchalik yetishmovchiligini tuldirish uchun ssudalar berish keng tarkalib borgan.^Kapital tuplaniviining jadallashuvi va konsentratsiyalatuvi

Kapital tuplanishi jarayoni iktisodiy rivojlanishning |ekarorlashuvi va xujalik yurituvchi xar bir subyektning maksadga yshishining muhim sharti hisoblanadi. Bu masalani xal kilishga varab chikarishni kengaytirishga, shuning bilan birga kushimcha foyda ga karz mablaglaridan foydalanish yordam beradi. Shuni ta’kidlab l zarurki, iktisodiy inkiroz davrida bu resurslarning kimmatliligi yalik xujalik faoliyati jabxalarida kapital tuplanishini llashtirish masalasini xal kilishda tuskinlik kiladi. Shunta yaasdan, kurib-chikilayotgan funksiya xozirgi sharoitda rejali ediyot davrida rivojlanmagan va mablaglar bilan ta’minlanmagan yt msabxalarini moliyaviy mablaglar bilan ta’minlanish jarayonini arli tezlashtirdi.

Muomalaga tulov vositalarini chitsarish fuvksiyasi.Bu funksiyaning amalga oshish jarayonida kredit fakatgina tovar emas, pul muomalasining jadallashuviga, undan nakd pullarni sikib e” tulovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir kursatadi. ^fayli pul muomalasi doirasiga veksel, chek, kredit ^ri kabi vositalarni kiritilib, nakd pulli hisob-kitoblarni ^yerariyalar bilang almashtiradi. Bu esa ichki va xalkaro bozordagi ^ munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi.

Kredit munosabatlari iktisodiyotda mavjud anik; uslubiy asoslarga tayanadi. Uning asosiy elementlari bulgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoillar asosida olib boriladi. Bu tamoillar kredit rivojlanishining birinchi boskichida kuzga tashlangan edi, keyinchalik esa ular umumdavlat va xalkaro kredit konunchiligida yakkon uz aksini topdi.- Iktisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoillarga ega-Bular kreditning kaytib berishligi, kreditning muddatligi, kreditning. taminlanganligi, maksadliligi va tulovlilik tamoyillaridir. 1^uyida biz har bir tamoyilning mazmunini kiskacha tariflab utmokchimiz. 1. Kreditning kaytib berish tamoilli

Bu tamoyil kreditning mustakil iktisodiy kategoriya ekanligining shartidir. 1^aytib berishlik kreditning umumiy belgisi hisoblanadi.
Kiymatning kaytuvchi harakatida hukukiy tomoni ham muhimdir. Muayyan bir muddatga beriladigan kiymatga egalik hukuki kreditordan karz oluvchiga utmaydi.

Karzga beriladigan kiymat fa^at muayyan bir muddatgaina uz egasi kuridak uzoklashadi, lekin egasini uzgartirmaydi.

bush turgan resurslarni akkumulyatsiya ki.luvchi banklar bu resurslardan uz resurslari sifatida foydalana olmaydi. Bank karzga beruvchi mablakning egasi budib korxona, tashkilot, alohida shaxlar hisoblakadi.

laytarib berishlilik muayyan shartnomada uzinin" urnini topadi.

Kaytarib berishlilik obyektiv belgi hisoblanadi. kreditni kaytarib g‘ berishlilik tomoni uni boshka iktisodiy kategoriyalardan, shu jumladan, I moliyadan fark kilish imkoniyatini beradi.

Kre.ditdan samarali foydalanishi asosidagi kaytarib berishlilik -butun bank faoliyatining markaziy punkti hisoblakadi. Kreditning bu tomoyili uz amaliyot aksini kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga kuchirish yuli bilan tulanadi, g‘ Shu yul bplan banklar kredit resurslarining kayta tiklanishini ; ta’minlaydilar. Bizning amaliyotimizda markazlashgan rejali iktisodiyot sharoitida kreditlashning “kaytarilmaydigan ssuda degan” norasmiy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xa.l^ xujaligining kup tarmoklarida ayniksa kishlok xujaligi sohasida keng tarkalagn edi. I Kredit davlat banki tomonidan karz oluvchining moliyaviy ahvolini hisobga olmagan holda berilar edi. Uzining iktisodiy mohiyatiga kura kaytarilmaydigan ssudalar budjet subsidiyasining kushimcha shakli sifatida namoyon buladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida “kaytarilmas kredit” tushunchasi bozor iktisodi tomoillariga yod bulib bunday kreditning amaliyotda bulishi iktisod uchun juda xavfli hisoblanadi.

t. Kreditning muddatligi.

Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni uz vaktida kaytarib 5yerish muddatini, ya’ni kreditning kanday muddatga berilganligi bilan karakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga kura kredit uzok; va kiska muddatli kreditlarga bulinadi.

Kreditning muddatlilik tamoyili karzdor uchun kulay bulgan har kanday vaktda emas, balki kredit bitimida kursatilgan malum muddatda kreditning kaytarilishi zarur ekanligini bildiradi. Kreditning |duddatliligi xar ikkala tomon, kreditor va karz oluvchi uchun muhimdir. ^gar kreditor karzni foizi bilan uz vaktida kaytib olsa, uni egasiga uz aktida kaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega buladi. Karz luvchi kreditni samarali ishlatib, uni uz vaktida kreditorga kaytarish va lu bilan shartnomadagi jazo choralaridan kutilishidan manfaatdor.Kreditning muddati buyicha kredit shartnomada kursatilgan shartlarning buzilishi natijasida k&rz beruvchi karz oluvchiga iktisodiy choralar ( jarimalar shaklida, kredit buyicha foiz darajasini oshirish, feditning muddatini kiskartirish va boshka ) ni kullashi mumkin.Bu yuralar ham yordam bermagan hollarda karz beruvchi moliyaviy talablarni ujalik sudi orkali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi :yelib tushuvchi boyliklarni tejamli va kayta ishlatish muddatiga, ishlab karilgan mahsulotni junatish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va rovard natijada aylanma fondlarining doiraviy aylanishining zligiga boglikdir.

• Kreditning tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi.

Bu tamoyil yordamida xalk; xujaligining rivoyaslanishida kiymat va °DDiy shilab chikarish urtasida bulishi zarur bulgan proporsiyalarining ^F me’yorda bulishi ragbatlantiriladi- Bu tamoyilning asosiy mohiyati

•Uydaki, bunda xujalik oborotida ishtirok etuvchi bank mablaglarining ^R bir sumiga muayyan moddiy boyliklarning bir sumi karama-karshi lIhi kerak. Banklar tomonidan xal^ xujaligi tarmoklariga berilgan Ditlar tulik tovar moddiy boyliklari va malum xarajatlar bilan ta’minlangan bulishi kerak.

4. Tulozlilik tamoyili.

Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, gaytirilgan takror ishlab chik,arish jarayonini ta’minlovchi gulov 'Urslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chi^adi.

Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan kdrz mablaglari uchun 'Ditorga foiz shaklida tulovni utkazadilar. Kreditning tulovligi uni ?JnQ< summada uz egasiga k;aytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun 3 shaklidagi tulov bilan k;aytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor mablaglarini xrch vakt uz >;ajmida ^aytarib olish sharti bilan ^ydi, bunda u mablagni 1

^G Kreditning tulovligi nafak;at banklar x^jalik hisobi statusiga, shu birga korxonalarni bevosita foydasi bilan bogliv; xujalik hisobiga ^lantiruvchi ta’sir kursatadi.

5. Kredityaiag ma^sadlilipn.

Bu tamoyilning mo^iyati shundaki, karz oluvchi tomonidan olingan kreditlar aniv: bir mak;sadni amalga oshirishga yunaltirilgan bulishi zarur. Kreditning kaysi ma1

Bunda kredit muayyan, anik obyektga: ishlab chikarish xarajatlariga, ishlab chikarish zaz^iralariga, tayyor maxsulotga, junatilgan tovarlarga, ^isob-kitob t^ujjatlariga va xakazolarga beriladi.

Yukorida keltirilgan tamoyillar kreditning 1htisodiy kategoriya sifatida mavjud bulishi va ^arakat k;ilishining muxim tomonlarini uzida ifodalaydi.

Bizning fikri.mizcha, bozor iktisodiyoti taroitida kreditning yu^orida keltirilgan tamoyillaridan tashkari, kreditdan okilona foydalanishni ifodalovchi tamoyil kreditning samaradorligya tamoyilini kiritishimiz zarur. Bu tamoyil nafakat kredit va foiz summasini bankga k;aytarib tulashni, undan tash^ari shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan so^a , tarmo^, korxona sancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Bozor iktisodiyoti sharoitida beriladigan kreditlar malum bir loyix,alarning bajarilishiga yunaltirilgan buladi. Banklar loyi^alarni kreditlash yoki ^oliyalashtirishidan oldin loyiz^aii bajarish uchun yunaltiriladigan mablaglarning samaradorligini ^isoblab chi^ishlari zarur. Agar biz bozor chktisodi yu^ori rivojlangan mamlakatlarda kreditlash va loyi^alarni ^oliyalashtirish amaliyotiga etibor beradigan bulsak, bu mamlakatlarda korxona, .tashkilotlarga kredit berishdan oldin ^uyiladigan ^blaglarning samaradorligi ^isob kitob silib chikiladi.Kreditni rejaning bajarilganligiga sarab berish.

Bu tamoyilning mo^iyati shunda ediki, bank kreditlarining umumiy z^ajmi va shakllari banklarning kredit rejalari asosida urnatilar edi. Bunda korxona va tashkilotlarga beriladigan kreditlar ularning ishlab chi^arish rejalarini bajarishlariga k;arab berilar edi. Undan tashkari, kredit x;ajmi buyicha muayyan reja tuzilar va shu rejaga asosan kredit berilishi, uni ?;ajmi va shakli belginalardi va bu bank tomonidan botsharilar edi.

Bu tamoyilga asosan, kredit rejasida kuzda tutilgan bank ssudalari kvartal yoki oyiga bir marta emas, balki tovar-moddiy boyliklarini yaratish jarayoniga va ularni ishlab chik:arish ma^sadlariga sarflash yoki sotishning' malum bosk;ichlarida bank tomonidan urnatilgan mivdorda berilar edi. 3. Difkrensiyalashtirish (kreditlashda x,ar xil yondashish )tamoyili. •

Bu tamoyil ijtimoiy zaruriy normalarga moye z^olda ishlab chi^arish va ma^sulotni realizatsiya k;ilish asosida korxona va tashkilotlarning Chanday moliyaviy natijaga erishganligiga uara.b belgilangan. Xujalik faoliyatining natijalariga v;arab korxonalar “yaxshi ishlaydigan” va “yomon ^Shlaydigan” korxonalarga bulib kreditlangan.Bu tamoyilga asosan ijobiy Moliyaviy natijalarga erishgan korxona va tashkilotlarga kreditlash fayonida malum yengilyaiklar berilgan. Korxonalarda moliyaviy yinchiliklar bulganda ishchilarga ish x;a^i tulash uchuv yoki boshka ^lovlarni amalga oshirish uchun kreditlar berilgan.

.Kreditniig asosiy shakllariga tavsifvoma.

Kredit munosabatlarining subyektlari va obyektiga, foiz stavkasiga va kreditning x;arakat doirasiga k;arab, kreditning 1

Bank krediti. Iyetisodiyotda keng tark;algan kredit munosabatlarining shakllaridan biridir. Uning obyekti pul mablaglarini bevosita ssudaga berish jarayoni ^isoblanadi. Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayokini amalga oshirish uchun Markaziy bankdan maxsus litsenziya (ruxsatnoma) OJ.rraH bg‘'lishlari zarur. 1g‘arz oluvchp sifatida x,ukuv;iy shaxslar, a^oli, davlat, xorijiy davlat mijozlari ishtirok k;ilishlari mumkin. Kredit munosabatlarining vositasi bulib, kredit shartnoma yoki kredit kelishuvi xisoblanadi. Bu kredit turi bumicha olinadigan daromad yoki stavka tomonlar bilan kelishilad va bank foizi yoki ssuda foizi kuritida buladi.

Jaz^on amaliyotida bank kreditidan foydalanishda uning turli xil xususiyatlari x,isobga olinadi.

Kiska muddatli bank kreditlari k,arz oluvchi korxonaning xujalik faoliyatida aylanma mablaglar yetishmovchiligini tuldirish uchun kullaniladi. Bozor iktisodiyoti tamoyillariga moye keluvchi bunday jarayonning bulishi ssuda kapitali bozorida musta^il segment pul oozorining yuzaga kelishiga olib keladi. Kis^a muddatli kreditlar fond oozorida, savdo va xizmatlar kursatishda, banklararo kreditlash rejimida kuprok; kullaniladi.

X,ozirgi sharoitda v,ucv,a muddatli kreditlar kuyidagi kursatkichlar bilan xarakterlanadi:

• kreditlarning juda k,isk^ muddatlarga (bazida bir oygacha muddatga) berilishi;

• kreditning muddati va foiz stavkasining bir biriga teskari proporsional ( kreditning muddati juda k;isk;a bulsada, foiz stavkasi juda yukori ) bulishi;

• ishlab chik,arish so^asidan k^prok; muomala sohasiga xizmat kursatish;

X,ozirgi vak;tda bir yil muddatga beriladigan kreditlardan tijorat ^geridagi faoliyatini amalga oshirish, agrar sektorda va titsiyalarni talab v;iluvchi innovatsion jarayonlarni kreditlashda keng lanilmokda.

Uzok muddatli kreditlar urta muddatli kreditlar kabi t fondlar xarakatini taminlaydi va ular kredit resursdarning z^ajmi bilan ajralib turadi. Uzo^ muddatli kreditlar 3 yildan

•. :,!uddatgacha. davlat tomonidan tegishli moliyaviy kafolatlarni olgan I, kreditning muddati 10 yil va undan ortiv; muddatga uzaytirilishi in.

Kreditning taminlanganligi uchun kabul 1

Uchinchi shaxsning moliyaviy kafolati bilan beriladigan ssudalar. Kredit boshka bir tashkilotning kafolati asosida beriladi. Kafolat beruvchi korxona yoki muassasa, agar k;arz oluvchi kredit shartnomasida kursatilgan shartlarni vak;tida bajarmasa, shu tufayli bank kurgan zararlarni krplashga kafillik beradi va faoliyat davomida ^akitatda shunday axvol ruy bersa uz mabla^lari -^isobidan zarani krplab beradi. Moliyaviy kafillik beruvchi tomon sifatida x,uk;ukiy shaxslar, shuningdek turli darajadagi davlat xokimiyati organlari ishtirok kilishlari mumkin.

Jahon amaliyotida umumiy biror e^tiyojni koplash uchun ishlatiladigan kreditlar mavjud. Bunda bank tomonidan beriladigan kreditlar k;arz oluvchining moliyaviy resurslarga bulgan turli extiyojlarni kondirish uchun uz ixtiyori buyicha ishlatiladi. Xozirgi sharoitda ular sisv;a muddatli kreditlash soxasida cheklangan tarzda kullaniladi, urta va uzok; muddatli kreditlashda umuman kullanilmaydi. Bizning amaliyotimizda banklar tomonidan biror maksadni amalga oshirish uchungina kreditlar beriladi.

Kreditning kaysi ma^sad uchun berilayotganligi kredit shartnomasida kursatilada va bank tomonidan berilgan resurslar k/arz oluvchi tomonidan fav^tgina shartnomada kursatilgan masalani xal etish uchun ishlatiladi. (masalan, olinayotgan tovarlar buyicha xisoblashish, ish xa^i tulat va x.k. uchun) 1^arz oluvchi tomonidan kursatilgan.

Tijorat so^asi uchun kreditlar berish. Bu so^a buyicha kreditlar savdo va xizmat kursatish soxasida faoliyat kursatuvchi xujalik sub’ktlariga beriladi. Bu kreditlar tez aylanib kelit xususiyatiga ega bulib, tijoratchilar extiyojini k;ondirishda katta axamiyatga egadir.

Bank tomonidan kreditlar ^immatba^o kogozlar buyicha oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshiruvchi, fond birjasi vositachilari: broker, makler, diler firmalariga beriladi.

Kuchmas mulk egalariga ipoteka kreditlari berilishi mumkin. Ular ^am oddiy, kam ixtisoslashgan ipoteka banklari tomonidan beriladi. Bu xozirda xorij amaliyotida keng tar^algan bulib, xatto ba’zi manbalarda kreditning aloxida shakli sifatida namoyon buladi. Bizning mamliyotimizda zsa bu fak;atgina 1996 yildan boshlab tar^ala boshladi. Banklararo kreditlar - bank kreditining keng tarkalgan shakllardan biri. Banklararo kreditning joriy stavkasi ma’lum bir tijorat banknikg boshk;a turlardagi ssudalar berish siyosatini aniklab beruvchi muxim omil ^isoblanadi. Bu normaning ani^ mivdori (^isob stavkasi) Markaziy bank tomonidan belgilanadi.

Tijorat krediti. I^tisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining birinchi shakllaridan bulib, veksel msuomalasini vujudga keltirgan va nayed pulsiz e^isob kitoblarining rivojlayaishiga yordam bergan. Tijor&t kreditining subyektlari sifatida turli shaxslar: mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar, kryoditning obyekta sifatida sotilayotgan tovar ishtirok kiladi. Tijorat krediti uzining amaliy kurinishini ^uv;uk;iy shaxslar urtasida tovar va xizmatlarning tulov muddatini chuzish or^ali sotish shaklidagi moliya xujalik munosabatlarida topadi. Bu kredit shaklining asosiy mag

Tyukorat kryoditning an’nanaviy vositasi bulib, karz oluvchining sarz beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarini aks ettiruvchi veksel xisoblanadi. Veksel bu k,arz majburiyati bulib, k;arz oluvchi uz zimmasiga karzni kursatilgan summada, k5fsatilgan joyda, belgilangan muddatda tulash majburiyatini oladi.

Amaliyotda vekselning ikki turi 1

Utkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar summasi uning topshirigiga asosan uchinchi shaxsga yoki vekselni kursatuvchiga utkazilishi zarur. Kreditorning vekselda kursatilgan summani uchinchi shaxsga tulash tugrisidagi buyrutini ifodalovchi xujjat amaliyotda tratta deb z^am yuritiladi.

Tijorat krediti bank kreditidan suyidagi xususiyatlari bilan fark kiladi:

1.Kreditor (k;arz beruvchi) rolida maxsus kredit-moliya tashkilotlari emas, balki tovar va xizmatlarni ishlab chiya;arish xamda sotish bilan shugullanuvchi turli hu^u^iy shaxslar ishtirok kiladi;

2. Tijorat krediti fakatgina tovar shaklida beriladi;

3. Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapitali bilan integratsiyalashgan x;olda x;arakat ^iladi. Bu bozor i^tisodiyoti sharoitda turli ixtisosdagi va faoliyat yunalishdagi korxonalarni uz ichiga oluvchi xolding, moliyaviy kompaniyalarning vujudga k&lishida uz amaliy aksini topadi;

4. Berilgan'va1

5. R^arz beruvchi va ^arz oluvchi urtasidagi shartnoma 5o^uv,iy rasmiylashtirilganda tijorat krediti buyicha tulov (foiz stavkasi) alo^ida aniklanmaydi. Foiz tulovi tovar baxrsiga k;ushilgan ?<;olda rasmiy<1ashtiriladi.

Xorijiy mamlakatlar amaliyotida tijorat krediti keng tark^lgan. MD.X, davlatlari amaliyotida tiyasorat krediti kullanilmaydi. Sobi1< ittifok; davrida kredit munosabatlarining rivojlanishiga nazar soladigan budsak, 1930-32 yillardagi kredit islo^atigacha amaliyotda tijorat kreditidan foydalanilgan. Bu kredit tovarlar ishlab chikarishning mul kulchiligi sharoiti;'a tovarlarni sotish jarayonini tezlashtirishda kulay xisoolanadi.

Xozirgi sharogtda ja^on amaliyotida tijorat kreditning asosan 3 turi v;ullanilasi:

*kayd k;i.-:ingan tu.;ov muddati buyicha kredit;

*tovarlarni sotgandan keyingina k,arzni tulash buyicha kredit;

*ochik, xisob buyicha kreditlash. Bunda tijorat krediti shartlari ouyicha, keyingi tovar partiyasini yasunatish, oldingi gkunatilgan tovarlar buyicha karzlarni tulash muddatigacha amalga oshirilishi zarur.

Korxonalar tomonidan tijorat kreditidan foydalanish ular tomonidan bank kreditidan foydalanishni inkor kilmaydi. Tijorat krediti bank kreditidan f&ru, ^ilsada, ularning z^varakati bir biri bilan chambarchas boglik; bulishi mumkin. Korxonalar tijorat kreditidan foydalanganda, bank krediti korxona' faoliyatiga tugridan tugri tasir kiladigan kredit sifatida namoyon bula olmaydi. Tijorat kreditida korxonalarning xisob kitob schetida mablaglari bulmagan sharoitda korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. Shunint uchun istyemolchi korxonalar bank kreditiga eg‘giyoj sezmasligi mumkin. Ayni va^tda mol sotuvchi korxona faoliyatida u tovarlarini kreditga sotganligi uchun mablagga mu^trjlik sezilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol yetkazib beruvchi korxona pul mabla?larga bulgan extiyojini u,oplash matssadida kredit olish uchun bankga murojaat k;ilishi mumkin. Bu efl 30-yillar amaliyotida bank tomonidan egri kreditlash deb yuritilgan. Egri kreditlash deb yuritilishining sababi shundaki, kreditni x,ak,i^atda mablagi yetarli bulmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona olishi zarur edi. Mol sotib oluvchining xujalots faoliyatidagi mablaglar yetishmovchiligi mol yetkazib beruvchiga bank tomonidan kredit berish yuli bilan soplangan.

Yuk;orida kursatilgan kamchiliklarni x,isobga olmagan ^olda tijorat krediti tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablaglarini xujalik faoliyatidan tezrok bushashini taminlashda katta axamiyatga ega.

Istemol krediti. Istyemol krediti uzining ma1

Istyemol krediti ikki shaklda: pul shaklida yoki tovar shaklida berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarga kuchmas mulkka egalik k;ilish uchun, ^immat bulgan davolanishni tulash, z

Uzbekistonda ^ozirgi kunlarda uy joy sotib olish, uy joy k;urish uchun pul shaklidagi, yaov, muddatli istyemol krediti va tovar shaklida avtomobil kreditga berilmovda.

Davlat krediti. Kreditning bu shaklining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning k;atnashuvidir. Davlat kreditida davlat bir tomondan k;arz beruvchi va ikkinchi tomondan k;arz oluvchi sifatida ishtirok kilishi mumkin. 1^arz beruvchi vazifasini bajara turib, davlat, davlat kredit institutlari , jumladan Markaziy bank ork;ali ik;tisodning ^ar xil so^alarini kreditlashni uz zimmasiga oladi. Davlat tomonidan:

•ik;tisodiyotning ustivor tarmokdarini kreditlash;

•moliyaviy resurslarga extiyoj sezayotgan davlat a-^amiyatiga ega bulgan ani^ tarmok; yoki mintak.alarga , agar budjetdan moliyalashtirish imkoniyati tugagan bulsa, vak;tincha foydalanishga mablag ajratijshi mumkin.

Davlatning k;arzlari kupaygan ^ollarda davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish mav;sadida, davlat k;arz oluvchi sifatida, davlat sarzlarini joylashtirish jarayonini amalga oshiradi-

Davlat kreditining xarakterli xususiyati shundaki, davlat tomonidan olingan k;arz mablaglar ishlab chiv;arish fondlari aylanishida yoki moddiy boyliklar yaratishda ishtirok k,ilmaydi. Bu mablaglar davlat sarzlarini k;oplash uchun ishlatiladi.

Davlat davlat xazina majburiyatlarinm chitsarit, moliya bozorlarida davlat kimmatba^o kogozlarini joylashtirish, davlat zayemlarini chi^arish va sotish yuli bilan banklarning axolining va botsha moliya - kredit iyastitutlarining pul mablaglarini nigadi va ularni davlat u,arzi va budjet kamomadini koplashga (moliyalashtirishga) sarflaydi.

Xalkaro kedit. Kredit munosabatlarining xal^aro mi^yosda (davlatlar urtasida) amalga oshirilishi xalkaro kreditning yuzaga kelishiga olib keladi. Xalkaro kreditga xaledro mikyosda xarakat k;iluvchya kredit munosabatlari tuplashi sifatida 1

Xalkaro kredit bir. davlat, shu davlat banki, ^u^utugy shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, bosh^a xu^ukiy

shaxslariga muddatlilik va tulovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi.

Xal^aro kredit davlat va xal^aro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashk;i savdo faoliyatida esa tovar shaklida bulishi mumkin.7

Xal^aro kredit ^uyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:

^arz oluvchi va 1

k;arzga olingan mablaglar v,ap3 oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi;

k^rz beruvchi makdlakatga tulanadigan ssuda foizining manbasi k;arz oluvchi mamlakat axoliyey tomonidan yaratilgan milliy daromad -g‘isoblanadi.

Xal^aro kredit ma^alliy kredit bilan bir katorda fondlar aylanishining barcha bos^ichlarida ^atiashadi.

Xalkaro kredit xal^aro ik;tisodiy munosabatlar doirasida kuyidagi funghiyalarni bajaradi:

*mamlakatlar urtasida kapitalning kayta taksimlanishini taminlaydi;

*kapitalning konsentratsiyayaashuviga va markazlashuviga sharoit' yaratadi va bu jarayonni tezlashtiradi;

*z?ar xil valgotalarda xalk;aro ^isob kitoblarni olib borishda muomala xarajatlarini 1

Xalv;aro kreditlar: xarakteri buyicha - davlatlararo, xususiy, firma kreditlariga;

shakli buyicha - davlat, bank, tijorat;

taphi savdo tizimida tutgan urni buyicha - eksportni kreditlash, importni kreditlashga;

muddati buyicha-kisk;a muddatli-1 yilgacha, urta muddatli -1 yildan 5 yilgacha, uzok; muddatli -5 yildan ortik; muddatga;

obyekti buyicha - tovar va valyuta;

taminlanganligi buyicha - tovar-moddiy boyliklar bilan yoki ^ujjatlar bilan taminlangan kreditlarga bulinadi. Govar shaklida beriladigan xal1

Xalkaro bank kreditlarining bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari, maxsus tatshi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit), yevrokredit (yirik tijorat oanklari tomonidan yevrovalyuta bozori resurslari k^gsobidan yevrovadyutada, 2 yildan 10 yilgacha bulgan muddatga, uzgaruvchan foiz otavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud.

Xalk;aro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rp-vojlangan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz tulash yoki foiz tulamaslik sharti bilan, uzok yoki kuck^i muddatga beriladi.

Xalsaro valyuta - kredit tashkilotlarining kreditlari •a^icv.a muddatli - 1 yilgacha (xalv;aro valyuta fondining kreditlari), urta muddatli -5 yilgacha ( Jax;on rivojlanish va tarakk:iyot banki ) va uzok muddatli -20 yilgacha (Yevropa rivojlanish va taravdiyot banki va boshkalar) kreditlar berishi mumkin Xalkaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy tijorat banklaridan olingan kreditlardan (bu kreditlar buyicha urtacha foiz stavkasi yiliga 7-9% ni tashkil k^gladi.) arzonga tushadi.

Sudxurlik krediti. Kreditning uziga xos shakli. Xorijda bu tarixan keng tar^algan kredit bulib x;isobyaanadi.. Amalda sudxurlik krediti Markaziy bank tomonidan tegishli litsenziyaga ega b^lmagan jismoniy shaxslar, shuningdek xujalik yurituvchi yeubyektlar tomonidan mablaglarni va^tincha foydalanishga berih yuli bilan amalga oshiriladi.

Kreditning rolini kreditni intensifikatsiyalash dastagi va ragoatlantiruvchisi, ishlab chikarish samaradorligini oshirishda bajaradigan funksiyalarining natijasi sifat-ida anik^lashtirish mumkin.

Kredit takror ishlab chikarish yasarayonini tezlashtiradi va ijtimoiy ishlab chikarishning uzluksizligini ta’minlaydi.

Korxonalarga beriladigan kredit ularni vaktinchalik moliyaviy resurslarga bulgan e^tiyojini kondiradi va takror ishlab chikarish jarayonini uzluksiz davom etishini ta’minlaydi-

Pul mablaglariga e.^tiyoj ishlab chikarishnining nafa^at mavsumiy, shuningdek boshk;a sabablariga ^am boglik. Barcha ^ollarda kreditni jalb etish asosiy va aylanma fondlarining uzluksiz doiraviy aylanishini, ishlab chikarish jarayoni va tovarlar muomalasini tezlashtirishni ta’miklaydi.

Boshk;a iktisodiy kategoriyalar singari kredit maxsulot ishlab chikarish va muomala sokasinya ratoatlantiradi. Shuningdek, kredit ijtimoiy-iktisodiy maksadlarni amalga oshiriaga, ik;tisodiy vazifalarni bajarihiga mu^im ta’sir kursatadi.

Kredit shunday ishlab chikarish vositalari sotib olish va kiritishga ishlatilishi kerakki, bunda bu vositalar asosida mednat unumdorligini va me^natni fond bilan kurollanih darajalari oshsin.

Kreditning mud;im roli sof daromadni pshlatish sharoitlarini tulashligini ta’minlashdan iborat. Sof daromadni kengaytirilgan takror gigglab chikarit ma^sadlarpda ishlatio‘ uchun avval uni ishlab chikarishni kengaytirish talab k;iladigan darajada pul kurinishida jamgarish kerak.

Kredit davlatning ik;tisodiy dastaglaridan biri sifatida butun iv;tisodiyotning rivojlanishiga va alohida korxona faoliyatiga ragbatlantiruvchi ta’sir kursatadi.

Kredit ishlab chi^arishga ijtimoiy xarajatlarni i^tisod pilit yuli bilan ta’sir etadi.

Ammo, kredit tovar-moddiy boyliklardagi jonli yoki buyumlashgan mehnatni bevosiTa ik;tisod v;ila olmaydi, chunki uning uzi ishlab chik;arish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi.