Pul va pul siyosatining zamonaviy nazariyalari

Pul va pul siyosatining zamonaviy nazariyalari
Mavzu: Monetar siyosat
Markaziy bankning nisbatan qattiq monetar siyosati hamda hukumatning rag‘batlantiruvchi fiskal siyosati tashqi savdo defitsitining o‘sishiga hissa qo‘shib kelmoqda. Byudjet xarajatlarini qisqartirish tashqi savdo defitsitining o‘sishini sekinlashtirishi mumkin.
Raqamlarga nazar tashlansa, 2017 yilda tashqi savdo defitsiti 1,4 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil so‘ngiga kelib bu ko‘rsatkich 11,3 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 23 foizga yetgan. Boshqacha aytganda, o‘tgan besh yil ichida tashqi savdo defitsiti hajman sakkiz barobarga, ulush hisobida esa salkam besh barobarga ortgan. Bu tendensiyani izohlash uchun yuqorida keltirilgan — tashqi savdoning nisbatan erkinlashishi hamda qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi kabi — omillarning o‘zigina yetarli emas.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib — eksport va import orasidagi farq tobora kengayib — bormoqda hamda bu tendensiya ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani shubhasiz. Yaqin yillardagi trendga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, tashqi savdo defitsitining nafaqat qiymati, balki tashqi savdo aylanmasidagi ulushi ham yil sayin o‘sib borayotganining guvohi bo‘lish mumkin. Bu tendensiyani qisman yangi davr boshlanishi ortidan savdo to‘siqlarining biroz yumshatilishi, qo‘shni mamlakatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi hamda pandemiya davrida ayrim tovarlar uchun import bojlarining vaqtincha bo‘lsa-da bekor qilinishi bilan izohlash mumkin.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda monetar va fiskal siyosat ikki — butunlay qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab harakatlanmoqda. Xususan, Markaziy bank tomonidan yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida yuritilayotgan nisbatan qattiq monetar siyosatga qarama-qarshi ravishda hukumat yalpi talabni rag‘batlantirish maqsadida rag‘batlantiruvchi fiskal siyosat yuritmoqda. Quyida ana shu ikki yo‘nalishda olib borilayotgan siyosatlarning tashqi savdoga va tashqi savdo defitsitiga ta’sirini baholashga urinib ko‘ramiz.
Monetar siyosat
Yuqorida ta’kidlanganidek, Markaziy bank yuqori inflyatsiyani jilovlash hamda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida nisbatan qattiq monetar siyosat yuritib kelmoqda. Regulyator qattiq monetar siyosat yuritish orqali asosiy foiz stavkasi (qayta moliyalashtirish stavkasi) hamda inflyatsiya o‘rtasidagi ijobiy farqni saqlab kelmoqda.
Ma’lumot uchun: yumshoq monetar siyosat — bu markaziy bank tomonidan iqtisodiyotga qo‘shimcha stimul berish maqsadida pul massasini oshirishga qaratilgan siyosat bo‘lib, asosan asosiy foiz stavkasini pasaytirish orqali amalga oshiriladi. Ko‘plab davlatlar inqiroz arafasida foiz stavkalarini tushirish orqali iqtisodiyotga stimul berishni maqsad qiladi. Nisbatan qattiq monetar siyosat esa yuqori inflyatsiyaga qarshi kurash maqsadida yuritiladigan siyosat bo‘lib, asosiy foiz stavkasining oshirilishi hamda inflyatsiya darajasi bilan asosiy foiz stavkasi o‘rtasida ma’lum darajada ijobiy farqni saqlab turishni nazarda tutadi.
Boshqacha aytganda, Markaziy bank yuqori inflyatsiyaga qarshi kurashish hamda iqtisodiyotni «sovutish» maqsadida asosiy foiz stavkasini inflyatsiyadan bir muncha yuqori darajada ushlab turibdi. Xususan, 2019 yilda asosiy stavka hamda inflyatsiya o‘rtasidagi farq 0,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil yakuniga kelib mazkur farq 2,7 foizni tashkil etdi.
Grafik O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
Bir qarashda 2022 yilda inflyatsiya hamda asosiy foiz stavkasi orasidagi farq 2021 yilga nisbatan qisqarganligi amalda monetar siyosatning biroz yumshayotganligiga ishora qilayotgandek. Biroq, bu jarayon 2022 yilda kuzatilgan mintaqaviy geosiyosiy keskinlashuv, xususan, Ukrainadagi urush ortidan qisqa muddatda ayrim turdagi oziq-ovqat tovarlari narxiga tashqi bosimlarning keskin oshganligi natijasida yuz berdi. Bu, o‘z navbatida, monetar siyosatni yanada qattiqlashtirishni taqazo etdi va bunga javoban regulyator asosiy foiz stavkasini 17 foizgacha oshirdi. Biroq, keyinchalik inflyatsiyaga tashqi bosimlarning nisbatan pasayishi natijasida asosiy stavka ketma-ket pasaytirilib, 15 foizgacha tushirildi.
Umuman olganda, O‘zbekistonda yuritilayotgan monetar siyosatni hozirgi holatida ham nisbatan qattiq hamda yaqin kelajakda ham shu tartibda saqlanib qoladi, deb bemalol aytish mumkin. Sababi, 2024 yil yakuniga qadar inflyatsiyaning 5 foizlik maqsadli ko‘rsatkichiga erishish ko‘zda tutilgan. Ayni paytda yillik inflyatsiya ko‘rsatkichi 12 foizdan biroz yuqori shakllanmoqda. 2024 yil yakuniga qadar maqsad qilingan ko‘rsatkichga erishish hozirgi sharoitda nisbatan qattiq monetar siyosatni ushlab turishni taqozo etadi.
Thank you very much!