Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

1.2. TRIBOTEXNIKANING ASOSIY TUSHUNCHALAR1
Ishqalanish - har qanday m exanizm ishlaganida albatta sodir 
b o‘ladigan jarayon. Texnikada u ikki xil aham iyatga ega. Podship-

---

niklar, tishli uzatm alar, porshenli tizim larda ishqalanish tutash silt- 
lam ing yeyilishiga, q u w atn in g isrof b o ‘lishiga olib keladi. Shuning 
uchun bu o ‘rinda ishqalanish zararli omil hisoblanadi. T orm ozlar va 
ilashish m uftalarida ham da friksion va tasm ali uzatm alarda esa ish­
qalanish foydalidir, shu o ‘rinda yeyilishning ruxsat etilgan chekli 
qiym atlaridan chiqib ketm agan holda 
ishqalanish kuchini m a’lum 
qiym atigacha oshirishga harakat qilinadi.
Ishqalanuvchi juftliklar ashyolarini va ular uchun m oy turini te- 
gishlicha tanlash, ishqalanuvchi qism lam ing tuzilishini ish sharoitiga 
m oslashtirish m exanizm lam ing ishlash sam aradorligini belgilaydi va 
friksion tuzilm aning chidam liligi ham da ishonchliligini oshirish imko- 
nini beradi.
Ishqalanish ashyolarini tadqiq qilish sohasida to ‘plangan tajriba 
va m ashina detallarining ishqalanishi,n yeyilishi ham da m oylanishiga 
oid nazariy ishlanm alar asosida tribotexnika fanining um um iy tu- 
shuncha va atam alari qabul qilingan.
Tribotexnika - qattiq jism lar bir-biriga nisbatan harakatlanganida 
ularning o ‘zaro ta ’sir ko'rsatuvi haqidagi fan b o ‘lib, m ashinalardagi 
ishqalanish, yeyilish va moylashga oid butun m asalalar m ajm uyini o ‘z 
ichiga oladi. Keyingi yillarda tribotexnikada yangi b o ‘lim lar tribo- 
kimyo, tribofizika va tribom exanika bo ‘lim lari rivojlanm oqda.
Tribokim yo - tutash sirtlarning kimyoviy aktiv m uhit bilan o ‘za- 
ro ta ’sirlashuvini o ‘rganadi. U ishqalanishdagi yemirilish m uam m o- 
larini, tan lam a ko‘chirishning kimyoviy asoslarini va ishqalanishda 
polim erlarning yoki moylash ashyosining parchalanishi tufayli ajralib 
chiqadigan kimyoviy aktiv m oddalarning detallar sirtiga ta ’sirini tek- 
shiradi.
Tribofizika - tutash sirtlarning nisbiy harakati vaqtidagi o ‘zaro 
ta ’sirlashuvining fizik jihatlarini o'rganadi.
Tribom exanika - tutash sirtlarning ishqalanishdagi o'zaro ta ’sirla- 
shish m exanikasini o'rganadi. U energiya va im pulsning tarqalishini, 
ishqalanishdagi m exanik o ‘xshashlikni, 
relaksatsion tebranishlarni, 
reversiv ishqalanishni, gidrodinam ika tenglam alari va boshqalarni ish­
qalanish, yeyilish ham da moylash masalalariga bog‘lab o ‘rganadi.
Ba’zi bir m am lakatlarda tribotexnika atam asi o ‘rniga tribologiya 
va tribonika atam alari ishlatiladi. Shuningdek, ishqalanish jarayonida

---

m ateriallam ing sirtqi qatlam i tuzilishi va xossasini o ‘rganishda dina- 
m ik m aterialshunoslik atam asi ham texnik adabiyotlarda uchraydi.
Tribotexnikaga oid ko'pgina atam alar standartlashtirilgan. G O ST
- 23.002-78 da 97 ta atam a bo‘lib, ular ishqalanish, yeyilish, moy, 
m oylash usullari va moylash ashyolari bo'yicha tasniflangan. Tribo- 
texnikaning um um iy tushunchalari qatoriga quyidagi atam alar kiradi.
Tashqi ishqalanish-nisbiy harakatlanishga nisbatan bo'ladigan 
qarshilik hodisasi bo'lib, ikki jism ning tutash sirtlarida yuzaga keladi.
Yeyilish - ishqalanish natijasida jism o'lcham larining asta-sekin 
o'zgarib borishi jarayon ishqalanuvi sirtdan ashyo ajralib chiqishida va 
(yoki) uning qoldiq deformatsiyasida nam oyon bo'ladi. Ishqalanish 
natijasida ham yemirilish yuz berishi m um kin (G O S T 16429-70).
Yeyilish m iqdori — ishqalanish jarayonida tutash sirtlarning yeyi- 
lishi natijasida detal o'lcham ining boshlang‘ich qiym atidan o ‘zgarishi 
bo'lib, uzunlik, hajm , massa kabi birliklar bilan o ‘lchanishi m um kin. 
Yeyilish tezligi - vaqt birligi ichida detal o'lcham larining o'zgarish 
tezligi m m soat bilan o'lchanadi.
Yeyilish sur’ati - yeyilish m iqdorini shu davrda bosib o ‘tgan y o ‘l 
yoki bajarilgan ish hajmiga nisbati m m km, m m kg, bilan o 'lch a - 
nadi.
Yeyilishga turq'unlik - m aterialning m a’lum ishqalanish sharoi- 
tida yeyilishiga qarshilik qila oUsh xususiyati bo'lib yeyilish tezligi 
yoki yeyilish jadalligiga teskari qiymat bilan baholanadi.
M oylovchi m aterial - ishqalanuvchi sirtlar orasiga ishqalanish 
kuchi va (yoki) yeyilish jadalligini kamaytirish uchun kiritiluvchi 
m aterial.
M oylash - moylovchi m aterialni ishqalanish yuzasiga kiritish 
jarayoni.
M oylanish - m oylash m aterialining ta ’siri y a’ni ishqalanish kuchi 
va (yoki) yeyilish jadalligini kamayishi.
T inch holatda ishqalanish - ikki jism ning nisbiy harakatga 
o'tkuniga qadar m ikroharakatlardagi ishqalanish.
H arakatdagi ishqalanish - nisbiy harakatda bo 'lgan ikki jism ning 
ishqalanishi.

---

Surkov ashyosisiz (moysiz) ishqalanish - ishqalanuvchi sirtga 
hech qanday surkov ashyosi (moy) surtilm agandagi ikki jism ning 
ishqalanishi.
Surkov ashyosi b o ‘lgandagi ishqalanish - ikki jism ning ishqala­
nuvchi sirtiga h a r qanday surkov ashyosi surtilgandagi ishqalanish.
Sirpanishdagi ishqalanish - ikki qattiq jism ning harakatdagi 
shunday ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida jism larning tezlik- 
lari qiym ati va yo‘nalishi bo'yicha har xil bo'ladi.
D um alashdagi ishqalansh - ikki qattiq jism ning harakatdagi 
shunday ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida ularning tezliklari 
qiym ati va yo'nalishiga ko'ra turlicha bo'ladi.
Ishqalanish kuchi - bir jism tashqi kuch ta ’sirida boshqa jism ­
ning sirti bo'ylab harakatlanganida yuzaga keladigan qarshilik, m az- 
kur kuch ana shu jism lar orasida um um iy chegaraga urinm a bo'yicha 
yo'nalgan bo'ladi.
T inch holatdagi eng katta ishqalanish kuchi - tin ch holatdagi 
ishqalanish kuchi bo'lib detalni siljituvchi kuch m iqdori undan 
kattalashishi bilanoq tutash sirtda nisbiy harakat boshlanadi.
Tinchlikdagi siljish - ishqalanishda detallarni tinch holatdan 
nisbiy harakat holatiga o'tgunga qadar ularning tutash sirtlarida yuz 
beradigan nisbiy mikrosiljishlar.
Sirpanish tezligi - sirpanishda urinish nuqtalaridagi jism lar tez­
liklari orasidagi farq.
Ishqalanish sirti - jism ning ishqalanishda qatnashuvchi sirti.
Ishqalanish koeffitsiyenti - ikki jism ishqalanish kuchining ana 
shu jism larning bir-biriga siqib turuvchi m e’yoridagi kuchga nisbati.
Hashish koeffitsiyenti - ikki jism ning tin ch holatdagi eng katta 
ishqalanishi kuchining jismlarini bir-biriga siqib turadigan, ishqalanish 
sirtlariga nisbatan m e’yorida bo'lgan kuchga nisbati.