Qabilasi reja: Hilolnamolar qabilasi Bug’doydoshlar oilasining biologiyasi

4.Kuchaladoshlar —Araceae oilasi. Oilaga, asosan, epifitlar, lianalar, ildizpoyali yoki ildiztuganakli o‘tlar kiradi. Ularning barglari yirik, ildiz bo‘g‘zida joylashadi. Gullari aktinomorf, ikki jinsli yoki bir jinsli. Bir uyli, to‘pguli yo‘g‘on, so‘ta. Gulqo‘rg‘oni 4-6 bo’lakli, changchisi 4-6 ta. Mevasi rezavor. Oilaning yer sharida 110 turkumga mansub 1800 turi o‘sadi. O’zbekistonda 3 turkumga oid 5 turi tarqalgan.
Igir (Acorus) turkumiga ildizpoyali, uzun, qilichsimon bargli, yaxshi, xushbo‘y o‘tlar kiradi. Gullari ikki jinsli, gulqo‘rg‘oni bargchali, changchisi 6 ta, tugunchasi 3 uyali. O’zbekistonda xushbo‘y igir (Acorus calamus) asosan Samarqand, Xorazm viloyatlarida semam joylarda o‘sadi. Dorivor o‘simlik.
Poyabargdoshlar - Lemnaceae oilasi. Bu oila vakillari gulli o‘simliklar orasidagi eng kichigi hisoblanadi. Uning poyasi, bargi yaxshi taraqqiy qilmagan. Ular sekin oqadigan suvlarda o‘sadi. Guli ayrim jinsli. Gulqo‘rg‘oni yo‘q. Changchisi 1 ta yoki 2 ta. Asosan, vegetativ yo‘l bilan ko‘payadi, urug‘i suv ostida yetiladi. Bu oilaga 6 ta turkumga oid 6 ta tur kiradi. O’zbekistonda bitta turkumga mansub 3 ta turi o‘sadi. Poyabarglar suvda yashovchi parrandalar uchun ozuqa hisoblanadi. Bundan tashqari, uy hayvonlarini boqishda yem-xashak sifatida ham ishlatiladi.
Qo‘g‘anamolar - Typhales qabilasi. Qabila 2 ta oilani o‘z ichiga oladi. Qo‘g‘adoshlar - Typhaceae oilasi. Oilaga bo‘yi 2 metrgacha yetadigan ko‘p yillik o‘tlar kiradi. Ildizpoyasi yo‘g‘on, suvli muhitda, ayniqsa, botqoqliklarda o‘suvchi, barglari uzun, lentasimon o‘simlik. Oilaga bitta turkum va 15 ta tur kiradi. Bizda qo‘g‘a (Typha) turkumiga kiruvchi 6 ta tur o‘sadi. Yer yuzida keng tarqalgan. Gullari mayda, bir jinsli, gulqo‘rg‘onsiz, boshoqsimon so‘tada joylashgan. Urug‘chi gullari so‘taning ostki, yo‘g‘on qismida, changchi gullari esa ustki ingichka qismida joylashgan. Changchi guli 3 ta changchi, urug‘chi guli 1 ta mevachabargdan iborat. Barglari dag‘al tolaga ega. Qo‘g‘alarning barglaridan savat, bo‘yra, qoplar qilinadi. lldizidan kraxmal olish mumkin. So‘tadagi momiqlar sellulozadan iborat, momig‘i fetr shlyapa tayyorlashda yungga qo‘shiladi.
Kengbarg qo‘g‘a - Typha latifolia. Bo‘yi - 1 -2 m, poyasining yo‘g‘onligi - 1-1,5 sm. Barglari yassi, keng qalamli, eni -1-2 sm. Changchi to‘pgullarining eni - 1-1,5 sm, urug‘chi to‘pgullariniki - 2-2,5 sm, qoramtir-qo‘ng‘ir. Iyul oyida gullaydi, urug‘i avgust oyida pishadi. Adir va tog‘ hududlaridagi daryo va ko‘l bo‘ylarida, soylardagi botqoqlashgan yerlarda o‘sadi. Sfagnum yo’sinlarining hamma turlari ko’p suvni shimish xususiyatiga ega. U vazniga nisbatan 30 - 40 barobar ko’p suvni shimishi aniqlangan. Bu esa sfagnum paydo bo’lgan joylarning botqoqlanishiga sabab bo’ladi. Poyasining yuqori qismi uzoq vaqtgacha o’sa boradi, pastki qismi esa quriydi, lekin tuproqda kislorod etishmasligi, haroratning pastligi va hujayrasining po’stida chirishdan saqlovchi modda borligi tufayli u chirimaydi. Buning natijasida suv havzasining tagida organik moddalar to’planib, torf qalamlari hosil bo’ladi, botqoqlangan qatlam qalinlashadi va kengayadi. Sfagnumlarning vegetativ ko’payishi novdalarning ajralishi tufayli, ba'zan esa poyasi yordamida amalga oshadi. Sfagnumlar bir yoki ikki uyli o’simliklardir. Bir uyli vakillarida arxegoniy va antyeridiylar turli shoxchalarida joylashadi. Antyeridiylar tepa shoxlarining qoplag’ich barglari qo’ltiqida bittadan, arxegoniylar esa qisqargan tepa shoxlarining uchki qismida 1 - 5 tadan o’rnashgan. Torf yo’sinlarida ham otalanish Erta bahorda suvli muhitda sodir bo’ladi. Antyeridiyda 2 xivchinli Spermatazoidlar yuzaga keladi. Arxegoniyda tuxum hujayra rivojlanadi. Otalangan tuxum hujayradan sporangiy hosil bo’ladi. Sporangiy 2 qismdan ko’sakcha va qisqa(soxta) banddan iborat. Ko’sakchaning ichki tomonida sporangiy va uning tagida ustuncha bor. Sporangiyda yetilgan sporalar ko’sakcha devorining yorilishi natijasida tashqariga sochilib Yerga tushadi. Sporadan dastlab protonema va rizoidlar o’sib chiqadi. Protonema o’simtasidan sfagnum yo’sini rivojlanadi (2-rasm).Sfagnum yo’sinlari yer sharining hamma joilarida, ayniqsa, Ukraina, Belorusiya botqoqliklarida Shimoliy Amerikaning shimoliy rayonlarida katta maydonlarda torfzorlar hosil qiladi. 1 metr qalinlikdagi torf qarayib 1000 yil mobaynida hosil bo’ladi. Torf yo’sinlari juda sekinlik bilan o’sadi. Yiliga 1 - 3 sm. Torf yo’sining xalq xo’jaligidagi ahamiyati juda katta. U qimmatbaho yoqilg’i - uglyerodga boy bo’ladi. Quruq’ vazni tarkibida 60% gacha uglyerod bo’ladi. Organik o’g’it, quruq haydash yo’li bilan mum, fenol, parafin va h.k. olinadi. 1 tonna torfdan 120l spirt olinar ekan. Undan karton, qog’oz ham tayyorlash mumkin. Sfagnum va bargli yo’sinlarni mevalarni uzoq saqlashda uning ostki qismiga tashlanadi va o’rash uchun yaxshi material hisoblanadi. Chorva mollarining tagiga to’shashda, ba'zida tibbiyotda dezinfektsiyalovchi material sifatida ishlatiladi. Lekin ularning zararli tomoni ham bor. Tundra sharoitida o’tloq va yaylov pichanzorni botqoqlantirib, tuproqqa havonning kirishini qiyinlashtiradi va foydali o’simlikni siqib chiqaradi. Katta maydonlarni yaroqsiz xolga keltiradi. Yem - xashak tayyorlashda salbiy ta'sir ko’rsatadi.Antotsyerotsimonlar-Anthocyerotopsida sinfi (ajdodi) ga 300 ga yaqin tur kiradi. Yer sharining asosan tropik viloyatlarida va mo’tadil iqlimli joylarda tarqalgan.Ko’pchilik adabiyotlarda bu sinfga bitta Antotsyerotdoshlar- Antocyerotoceae oilasi kiritiladi. Bu oilaning antotsyeros turkumi tabiatda ancha keng tarqalgan bo’lib, u 200ga yaqin turga ega.Antotcyerotasimonlarning tanasi yassi va tasmasimon, bo’yi 2-3sm, diametri 1-3sm tanasi bir necha qavat yupqa hujayralardan tashkil topgan. Tallomning ostki tomonida rizoidlari joylashgan. Antotsyeratlarning ko’payishi vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan boradi.Vegetativ ko’payuvchi ko’p yillik vakillari tallomning ostki tomonida tugunchalar hosil bo’lib, ular yordamida ko’payadi. Ularda jinsiy ko’payish organlari (antyeridiy, arxegoniy) endogen joylashgan. Antyeridiylar bittadan yoki guruh bo’lib joylashadi. Yyetilgan antyeridiyning ustki qismi yorilib ochiladi, natijada Spermatazoidlar tashqariga chiqib tarqaladi.Arxegoniylar gametofitning yon tomonlarida joylashadi. Uning tuxum hujayrasi urug’langandan keyin dastlab zigota hosil bo’ladi. Undan sporogon hosil bo’ladi. Sporogonda esa sporalar taraqqiy yetadi. Sporafit ularda yaxshi taraqqiy etgan. Sporafit uzunchoq ko’sakchadan iborat, sporalar yyetilgandan keyin ko’sakcha ichidan tashqariga sochiladi. Sporalardan ipsimon protonema, undan esa yangi yosh gametofit taraqqiy etadi. Yo’sinsimonlar turlarining keng tarqalganligi ularning tabiiy o’simliklar qoplami guruhlarida muhim rol o’ynashidan dalolat beradi. 6.Jigarsimonyo’sinlarsinfi.Umumiytavsifi,tarsalishi,ekologiyasi,tallomi,poyabargli shakillari.Gametafitning anatomik tuzilishi, sinfchalarga bo’linishi.Jigarsimon moxlar sinfi.(MARCHANTIOPSIDA)Bu sinfga kiruvchi vakillarning xaraktеrli bеlgisi vеgеtativ tanasining dorzovеntral tuzilishli tallomdan iborat ekanligidair. Sinfning barcha xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan vakillaridan biri oddiy marshantsiya xisoblanadi. (Marchantia polymorpha)Marshantsiyaning kattaligi 10 sm atrofida bo`lib, rangi to`q yashil dixotomik shoxlangan , plastinka shaklida, ostki qismida rizoidlar bor. Tallomning ustida bir qavat epidеrmis joylashgan bo`lib, epidеrmisda qator og`izchalar joylashgan. Epidеrmis ostida havo kamеralari joylashgan, havo kamеralari ostida esa yumaloq hujayralardan iborat bir qator assimilyatorlar joylashgan. Assimilyatorlar xlorofillarga boy bo`lib, asosiy assimilyatsiya qiladigan apparat hisoblanadi. Havo kamеralari ostida tuqima rangsiz kеng paranxima hujayralaridan iborat bo`lib, kraxmal bilan to`lgan bo`ladi. Odatda ostki epidеrmis parеnxima tuqimalaridan chеgaralangan bo`lib, unda oddiy, tilsimon rizoidlar va rangsiz qipiqsimon amfigaustriylar joylashagan. Marshantsiya tallomida o`tkazuvchi tuqimalar yo`q. Marshantsiya tallomi ustidagi savatchalarda hosil bo`ladigan ajraluvchi kurtaklar yordamida vеgеtativ ko`payadi. Jinsiy yo`l bilan ko`payganda uning tallomining ustki tamonida antеridiy va arxеgoniylar paydo bo`ladi. Marshantsiya ikki uyli o`simlik bo`lib, uning bir tallomida disk shaklidagi ustunchada joylashgan organ taraqqiy etadi. Diskning ustki tomonida oval shaklidagi bo`shliqlar bo`lib, uning har birida bittadan antеridiy joylashadi. Uning ichida ikki xivchinli spеrmatozoidlar hosil bo`ladigan spеrmatozogеn hujayralar bilan to`lib turadi. Marshantsiyalar boshqa tallomida uchi ko`p qirrali yulduzcha shaklidagi ustunchada joylashgan, tirgakli kursichaga o`xshash urg`ochi jinsiy organ joylashgan bo`lib, uning yulduz nurlari ostida arxеgoniylar joylashgan. Arxеgoniy yеtilishi bilan atrofdagi spеrmatozoidlardan biri tuhum hujayra bilan qo`shilib otalanish vujudga kеladi va zigota hosil bo`ladi. Zigotadan jinssiz nasl sporogon hosil bo`ladi. Sporogondan ko`p sonli sporalar hosil bo`ladi. Sporalardan qulay sharoitda marshantsiyani gamеtofit nasli rivojlanadi (1-rasm).
7 Marshantsiyanamolar tartibi. Uning tavsifi, tarsalishi, tuzilishi, ko’payishi, vakillari.
Bu sinfga kiruvchi vakillarning xaraktеrli bеlgisi vеgеtativ tanasining dorzovеntral tuzilishli tallomdan iborat ekanligidair. Sinfning barcha xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan vakillaridan biri oddiy marshantsiya xisoblanadi. (Marchantia polymorpha)Marshantsiyaning kattaligi 10 sm atrofida bo`lib, rangi to`q yashil dixotomik shoxlangan , plastinka shaklida, ostki qismida rizoidlar bor. Tallomning ustida bir qavat epidеrmis joylashgan bo`lib, epidеrmisda qator og`izchalar joylashgan. Epidеrmis ostida havo kamеralari joylashgan, havo kamеralari ostida esa yumaloq hujayralardan iborat bir qator assimilyatorlar joylashgan. Assimilyatorlar xlorofillarga boy bo`lib, asosiy assimilyatsiya qiladigan apparat hisoblanadi. Havo kamеralari ostida tuqima rangsiz kеng paranxima hujayralaridan iborat bo`lib, kraxmal bilan to`lgan bo`ladi. Odatda ostki epidеrmis parеnxima tuqimalaridan chеgaralangan bo`lib, unda oddiy, tilsimon rizoidlar va rangsiz qipiqsimon amfigaustriylar joylashagan. Marshantsiya tallomida o`tkazuvchi tuqimalar yo`q. Marshantsiya tallomi ustidagi savatchalarda hosil bo`ladigan ajraluvchi kurtaklar yordamida vеgеtativ ko`payadi. Jinsiy yo`l bilan ko`payganda uning tallomining ustki tamonida antеridiy va arxеgoniylar paydo bo`ladi. Marshantsiya ikki uyli o`simlik bo`lib, uning bir tallomida disk shaklidagi ustunchada joylashgan organ taraqqiy etadi. Diskning ustki tomonida oval shaklidagi bo`shliqlar bo`lib, uning har birida bittadan antеridiy joylashadi. Uning ichida ikki xivchinli spеrmatozoidlar hosil bo`ladigan spеrmatozogеn hujayralar bilan to`lib turadi. Marshantsiyalar boshqa tallomida uchi ko`p qirrali yulduzcha shaklidagi ustunchada joylashgan, tirgakli kursichaga o`xshash urg`ochi jinsiy organ joylashgan bo`lib, uning yulduz nurlari ostida arxеgoniylar joylashgan. Arxеgoniy yеtilishi bilan atrofdagi spеrmatozoidlardan biri tuhum hujayra bilan qo`shilib otalanish vujudga kеladi va zigota hosil bo`ladi. Zigotadan jinssiz nasl sporogon hosil bo`ladi. Sporogondan ko`p sonli sporalar hosil bo`ladi. Sporalardan qulay sharoitda marshantsiyani gamеtofit nasli rivojlanadi (1-rasm).
8 Antotsyerotnamolar sinfi, tasnifi. Gametangiy va sporangiylarining tuzilishi, ruvojlanishi. Jigarsimon mohlarga o’hshash va farqli tomonlari.Antotsyerotsimonlar-Anthocyerotopsida sinfi (ajdodi) ga 300 ga yaqin tur kiradi. Yer sharining asosan tropik viloyatlarida va mo’tadil iqlimli joylarda tarqalgan.Ko’pchilik adabiyotlarda bu sinfga bitta Antotsyerotdoshlar- Antocyerotoceae oilasi kiritiladi. Bu oilaning antotsyeros turkumi tabiatda ancha keng tarqalgan bo’lib, u 200ga yaqin turga ega.Antotcyerotasimonlarning tanasi yassi va tasmasimon, bo’yi 2-3sm, diametri 1-3sm tanasi bir necha qavat yupqa hujayralardan tashkil topgan. Tallomning ostki tomonida rizoidlari joylashgan. Antotsyeratlarning ko’payishi vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan boradi.Vegetativ ko’payuvchi ko’p yillik vakillari tallomning ostki tomonida tugunchalar hosil bo’lib, ular yordamida ko’payadi. Ularda jinsiy ko’payish organlari (antyeridiy, arxegoniy) endogen joylashgan. Antyeridiylar bittadan yoki guruh bo’lib joylashadi. Yyetilgan antyeridiyning ustki qismi yorilib ochiladi, natijada Spermatazoidlar tashqariga chiqib tarqaladi.Arxegoniylar gametofitning yon tomonlarida joylashadi. Uning tuxum hujayrasi urug’langandan keyin dastlab zigota hosil bo’ladi. Undan sporogon hosil bo’ladi. Sporogonda esa sporalar taraqqiy yetadi. Sporafit ularda yaxshi taraqqiy etgan. Sporafit uzunchoq ko’sakchadan iborat, sporalar yyetilgandan keyin ko’sakcha ichidan tashqariga sochiladi. Sporalardan ipsimon protonema, undan esa yangi yosh gametofit taraqqiy etadi. Yo’sinsimonlar turlarining keng tarqalganligi ularning tabiiy o’simliklar qoplami guruhlarida muhim rol o’ynashidan dalolat beradi. Sovuq iqlim sharoitida qarag’ay va el o’rmonlarining sernam joylarida, tundrada ko’pincha keng gilamzorlar hosil qiladi. O’rmon senozlarida ular suvni tutib turishda muhim ahamiyatga ega.
9Bargpoyali mohlar sinfining tavsifi. Gametafitining tuzilishi va ruvojlanishi.Gametangiy va sporagonlarining tuzilishi.
Moxsimonlar – BRYOPSIDA bo`limi Moxsimonlar bo`limiga sodda tuzilgan yani ildizi bo`lmaydigan o`simliklar kiradi. Ular orasida tanasi organlarga bo`linmagan (kattanali), shakli ibtidoiy tuzilishdagi o`simliklar ham bor, tanasi poya barglardan iborat bo`lgan formalari ham uchraydi. Moxsimonlarning hammasida onalik jinsiy organi ko`p hujayrali bo`lib arxеgoniy dеb ataladi. Bu o`simliklarda ikki xil nasl: jinsli nasl-gamеtofit dеb ataladi hamda jinssiz nasl- sporofit dеyiladi; gamеtofit naslda jinsiy organlar, yani onalik organi – arxеgoniy va otalik organi – antеridiy paydo buladi: sporafit naslida esa sporali sporangiya xosil bo`ladi. Bu ikki nasl navbatlashib turadi. Gamеtofit nasli kuchli, sporofit nasli esa zaif rivojlanadi va hamma vaqt gamеtofit bilan qo`shilib kеtadi. Moxsimonlar tanasining tuzilishi jixatidan ikki sinfga: jigarsimon-Hepaticae mohlar va bargli-Musci mohlarga bo`linadi. Bargli mohlar sinfi. Bargli mohning jigarsimon mohdan farqi shuki bargli mohning vеgеtativ organlari poya va barglari ancha yaxshi rivojlangan bo`ladi. Kakku zig`iri mohini o`rganish.Kakku zig`irini laboratoriya mashg`uloti vaqtigacha yashil (tirik) holda saqlash mumkin. Buning uchun yozda yoki kuzda maskur moh chiqimini olib chuqurroq shisha bankaga solinadi, bankaga ozroq suv ham quyiladi: shundan kеyin bankaning og`zi shisha bilan bеrkitilib, salqin va yorug ` joyda qoldiriladi.Amaliy mashg`ulotida kakku zig`irining quriganidan foydalanish ham mumkin, bunda mashg`ulot boshlanishi oldidan yo`sin qaynok yoki spirtli suvda ivitiladi. Kakku zig`iri ikki uyli o`simlik, shuning uchun uni yig`ishda otalik va onalik o`simliklarning har ikkisidan olish kеrak. Onalik o`simlik poyasining uchida oddiy yashil barglar bo`lib, bular orasida arxеgoniy joylashadi. Otalik o`simligi poyasining uchida oddiy yashil barglar bo`lib, bular orasida arxеgoniy joylashadi. Otalik o`simligi poyasining uchida gulga o`hshash rangdor bargchalar bo`ladi, bu bargchalar orasida antеrеdiy joylashadi.
10bargpoyali mohlarning sinflarga bo’linishi. Sfagnumlar sinfchasining umumiy tavsifi, turkumlari, turlari, ekologiyasi, tarsalishi.Moxsimonlar tanasining tuzilishi jixatidan ikki sinfga: jigarsimon-Hepaticae mohlar va bargli-Musci mohlarga bo`linadi. Bargli mohlar sinfi. Bargli mohning jigarsimon mohdan farqi shuki bargli mohning vеgеtativ organlari poya va barglari ancha yaxshi rivojlangan bo`ladi. Moxsimonlar bo`limiga sodda tuzilgan yani ildizi bo`lmaydigan o`simliklar kiradi. Ular orasida tanasi organlarga bo`linmagan (kattanali), shakli ibtidoiy tuzilishdagi o`simliklar ham bor, tanasi poya barglardan iborat bo`lgan formalari ham uchraydi. Sfagnum yo’sinlarining hamma turlari ko’p suvni shimish xususiyatiga ega. U vazniga nisbatan 30 - 40 barobar ko’p suvni shimishi aniqlangan. Bu esa sfagnum paydo bo’lgan joylarning botqoqlanishiga sabab bo’ladi. Poyasining yuqori qismi uzoq vaqtgacha o’sa boradi, pastki qismi esa quriydi, lekin tuproqda kislorod etishmasligi, haroratning pastligi va hujayrasining po’stida chirishdan saqlovchi modda borligi tufayli u chirimaydi. Buning natijasida suv havzasining tagida organik moddalar to’planib, torf qalamlari hosil bo’ladi, botqoqlangan qatlam qalinlashadi va kengayadi. Sfagnum yo’sinlari yer sharining hamma joilarida, ayniqsa, Ukraina, Belorusiya botqoqliklarida Shimoliy Amerikaning shimoliy rayonlarida katta maydonlarda torfzorlar hosil qiladi. 1 metr qalinlikdagi torf qarayib 1000 yil mobaynida hosil bo’ladi. Torf yo’sinlari juda sekinlik bilan o’sadi. Yiliga 1 - 3 sm.
11Andrenomolar sinfchasi.Umumiy tavsifi, tukumlari, turlari, ekologiyasi, tarqalishi va o’simliklar qoplamida tutgan o’rni.Antotsyerotnamolar sinfi, tasnifi. Gametangiy va sporangiylarining tuzilishi, ruvojlanishi. Jigarsimon mohlarga o’hshash va farqli tomonlari.Antotsyerotsimonlar-Anthocyerotopsida sinfi (ajdodi) ga 300 ga yaqin tur kiradi. Yer sharining asosan tropik viloyatlarida va mo’tadil iqlimli joylarda tarqalgan.Ko’pchilik adabiyotlarda bu sinfga bitta Antotsyerotdoshlar- Antocyerotoceae oilasi kiritiladi. Bu oilaning antotsyeros turkumi tabiatda ancha keng tarqalgan bo’lib, u 200ga yaqin turga ega.Antotcyerotasimonlarning tanasi yassi va tasmasimon, bo’yi 2-3sm, diametri 1-3sm tanasi bir necha qavat yupqa hujayralardan tashkil topgan. Tallomning ostki tomonida rizoidlari joylashgan. Antotsyeratlarning ko’payishi vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan boradi.Vegetativ ko’payuvchi ko’p yillik vakillari tallomning ostki tomonida tugunchalar hosil bo’lib, ular yordamida ko’payadi. Ularda jinsiy ko’payish organlari (antyeridiy, arxegoniy) endogen joylashgan.Antyeridiylar bittadan yoki guruh bo’lib joylashadi. Yyetilgan antyeridiyning ustki qismi yorilib ochiladi, natijada Spermatazoidlar tashqariga chiqib tarqaladi.Arxegoniylar gametofitning yon tomonlarida joylashadi. Uning tuxum hujayrasi urug’langandan keyin dastlab zigota hosil bo’ladi. Undan sporogon hosil bo’ladi. Sporogonda esa sporalar taraqqiy yetadi. Sporafit ularda yaxshi taraqqiy etgan. Sporafit uzunchoq ko’sakchadan iborat, sporalar yyetilgandan keyin ko’sakcha ichidan tashqariga sochiladi. Sporalardan ipsimon protonema, undan esa yangi yosh gametofit taraqqiy etadi. Yo’sinsimonlar turlarining keng tarqalganligi ularning tabiiy o’simliklar qoplami guruhlarida muhim rol o’ynashidan dalolat beradi. Sovuq iqlim sharoitida qarag’ay va el o’rmonlarining sernam joylarida, tundrada ko’pincha keng gilamzorlar hosil qiladi. O’rmon senozlarida ular suvni tutib turishda muhim ahamiyatga ega.