Qadimgi arabiston

Sivilizatsiyalarning yemirilishida chetki ta’sirlar ko`rinarli rol o`ynashi mumkin, Toynbi aytgan tashqi proletariat ko`p hollarda stagnatsiyadagi jamiyat chegaralarini portlatadi. Toynbi konsepsiyasining qimmati shundaki, u lokal sivilizatsiyalarni hayotiy sikllarini to`la qiyofasini, uning avlodlarini alamshinuvi mexanizmlarini beradi. Lekin bu avlodlar almashinuvi, lokal sivilizatsiyalarining yemirilishi ko`pincha umuminsoniy tarixiy progressning semfoniyasini shakllantiradigan va lokal sivilizatsiyalarning hayotiy sikllari bosqichlarini sinxronlashtiradigan jahon sivilizatsiyalarining ritmi oqibatidir. Supersikllar oralig’idagi chegaralarda yetuvchi katta tarixiy burilihsda lokal sivilizatsiyalarning differensiatsiyasi jarayoni kuchayadi, ularning ba’zilari buzilish va yemirilish bosqichlarida turadi. Bu amerikalik professor S.Xantingtonga “Sivilizatsiyalar to`qnashuvi” kitobida (1997-yil chop etilgan) kelajakdagi urush sivilizatsiyalar urushi bo`ladi deb bashorat qilishiga asos bo`ldi. Jahon sivilizatsiyasi tushunchasiga qarindosh tamoyil-ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya yaqin kunlargacha ilmiy asarlar va darsliklarda umum qabul qilgan va jamiyat taraqqiyotidagi katta, ob’ektiv shartlangan bosqichlarni tavsiflash uchun foydalanilar edi. Nima uchun bu odatdagi tamoyildan voz kechildi. Birinchidan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya tushunchasi asosida ma’noviylik ustidan moddiylikni ustuvorligini singdirishga urinish ko`rinadi. Bizning yondashuvimiz inson primatidan, uning ehtiyojlari, bilimi, o`quvi, madaniyati, mafkurasi-barcha nima umumlasjtiradigan so`z ijtimoiy ong deb ko`pincha aytiladi va odamni qolgan dunyodan farq qiladi. Albatta, odam o`rab turadigan dunyodan ajralishi mumkin emas; (uning asosiy unsuri inson oz’ining ehtiyojlari va qobiliyatlari, bilimi va o`quvi, xohishi va irodasi bilan) tarixiy progressning belgilovchi omillaridan biri ma’naviy dunyoning dinamikasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish kuchlarining rivolanishi bo`ladi.
Ikkinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvining qattiq besh a’zolik sxemasi tarixga xilof. U mamlakat, xalqlarning taqdiri o`ziga xosligi tarixiy progressning murakkab, qarama-qarshi ritmini qotib qolgan sxema ixhida joylashtirishga urindi. Shu bilan birga tarixni boshlanishi-ibtidoiy jamoa formatsiyasi-noaniq uzun bo`ldi, tarix arafasidagi va insoniyat tarixining birinchi bosqichlaridagi sifat jihatidan turli bosqichlar nazarga ilinmadi. Oxirgi kommunistik formatsiya-mohiyati bilan tarixni nihoyasini bildirar edi, unda tarixiy progressning bosh harakatlantiruvchi sifatida qarama-qarshiliklar bartaraf qilinar edi. Fantasit yozuvchilar uni bilish tragediyalari va bilib bo`lmaganni bilish uchun uni yoritishga urunsalar ham xristian jannatiga o`xshab, bu nihoyatsiz ko`rimsiz jamiyat bo`lar edi, (Tumannost Andropedi I. Efremov) Hayot bu buyuk utopiyani inkor qildi, XX asr oxirida kommunizm ideallari og’ir mag’lubiyatga uchradi (hozirgi vaqtda to`la tenglik va erkinlikga intilish saqlanib qolayotgani uchun Kommunizm g’oyasi yangilangan ko`rinishda qayta tug’ilmoqda).