Qadimgi dinlarning iqtisodiy jihatlari Reja Dinlarning qadimiy shakllari 2

Qadimgi dinlarning iqtisodiy jihatlari
Reja
1. Dinlarning qadimiy shakllari
2. Iqtosodiy g'oya,qarash,ta'limotlarning paydo bo'lishi va rivojlanishi
3. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga eskicha qarashlar va yangicha qarashlar

«Din» tushunchasi ifoda etgan ijtimoiy hodisa ko'p qirrali, murakkab va ziddiyatli jarayon ifodasidir. Undan o'tmishdagi g'oyat og'ir va hozirgi murakkab sharoitlarda har xil ijtimoiy-siyosiy harakatlar turli maqsadlar yo'lida foydalanishga intilganlar. DIN tushunchasi o'zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo'lib, ishonch, inonmoq ma'nosini bildiradi. Bizning fikrimizcha, din real voqelikdagi, ijtimoiy hayotdagi narsa va hodisalarni tabiatdan, jamiyatdan tashqarida mavjud deb hisoblaydigan, ularni o'ziga xos tarzda aks ettiradigan ma'naviy e'tiqod va amalning bir turidir.Din paydo bo'lishidagi asosiy sabab - tabiat kuchlari va xodisalarining odamlar ustidan xukmronligi, ularning bu xodisalar sabablarini bilmasligi natijasida ushbu kuchlar, xodisalardan qo'rquvga, daxshatga tushib qolganliklari.Ibtidoiy jamiyatdagi «aql-idrokli odamlar» uyqu va o'lim kabi tabiiy xodisalarning sirini bilmaganlar

Din ijtimoiy hayotni, voqelikni o’ziga xos tarzda aks ettiruvchi ijtimoiy ongning shaklidir.Diniy ta’limotlar jamiyat hayoti bilan bo’gliq ravishda paydo bo’lib, ular jamiyat hayotidagi voqea-hodisalar diniy ta’limotlarda o’z ifodasini topadi. Diniy ong, urf-odatlar, diniy dunyoqarash ko’pjihatdan inson his-tuyg’ulari, ehtiroslari, hayollari ta’siri ostida paydo bo’ladi. Dinning ijtimoiy tarixiy, gnosiologik va psixologik ildizlari mavjuddir. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri xam shu davrda, ya’ni ulka Rossiya tomonidan bosib olingach, qonun yo'li bilan taqiqlandi. Ayrim tarixiy, Iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga ko'ra Yevropaning asosiy qismida, jumladan, Rossiyada qulchilik ishlab chiqarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga o'tildi. Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bo'lib, bevosita ishlab chiqaruvchilar bo'lgan, rasman ozod dexqonlarni ekspluatatsiya qilishga asoslangan. Yer egalari – feodallar yoki davlat barshchina (ishlab berish), natural (maxsulot) yoki pul obrogi (solik) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. SHunday qilib, feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda ishlab chiqaruvchilar – dexqonlarning hamkorligiga asoslangan. Qulga nisbatan erkin dexqon ishlab chikarishdan xiyla manfaatdor bo'lgan, O'zining oilasi, ayrim ishlab chiqarish vositalariga, xo'jalik mustaqilligiga ega edi, shu sababli mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish kuchlari ancha o'sdi. Feodalizm shu jixatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. Ammo bu davrda ham qolok texnika mavjud bulib, ishlab chiqarishkuchlarining rivoji sekin borgan. Garbiy Yevropada feodal ishlab chiqarish usuli V asr oxiri (Rim imperiyasining qulashi) dan burjua inqilobi (XVII-XVIII asrlar), aniqrog'i sanoat to'ntarilishi davrigacha yashadi. Ko'pgina mamlakatlarda (masalan, O'rta Osiyo, jumladan, Ozbekiston) bu davr undan ham uzoq vaqtni o'z ichiga oladi (III-XX asrlar). Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga ko'ra, o'sha davrdagi Iqtisodiy g'oyalarda diniy – axlokqiy yo'nalish kuchli b'lgan. Bozor Iqtisodiyoti bilan bog'lik fikrlarda ikki tomonlama qarash mavjud (tovar ishlab chikarish, sudxo'rlik va b.). Davlat va dinning Iqtisodiyotdagi roli yuqori qo'yiladi
Insoniyat uzining kup yillik tarixi davomida katta Iqtisodiy va ijtimoiy tarakkiyot
yulini bosib utgan. Xar bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar (olim yoki
xokimlar) tomonidan shunday Iqtisodiy axamiyatga molik fikr, goya, nazariya, kontseptsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir xolda shular davlat va xalklar ravnak topgan, ba’zida tushkunlikka uchragan. Ana shu Iqtisodiy goyalarni
xar tomonlama chukur urganish, taxlil etish, ular umumbashariy axamiyatlarini ajratib olib, xozirgi davrga, ya’ni xayotga tatbik etish nixoyatda xam amaliy, xam
nazariy foydalidir, chunki ularda kup yillik tajriba mujassamlashgan buladi. Iqtisodiyot tarixi (xalk xujaligi tarixi) va Iqtisodiy ta’limotlar tarixi Iqtisodiyot fanining faktologiya va metodologiya asoslarini ta’minlovchi va yaratuvchi asos sifatida axamiyatlidir. SHu sababli bu fanlar Iqtisodiyot fanining ajralmas va tarkibiy kismidir. Ayniksa, xozirgi davrda Iqtisodiyot xar bir inson xayotiga jushkinlik bilan kirib bormokda va odamlar Iqtisodiyot tugrisida imkoni boricha kuprok bilishga intilmokdalar. Xush, ummon kabi keng Iqtisodiyot fanini urganishni nimadan boshlamok kerak, degan savol tugilishi tabiiy. Bizningcha, bu ishni, shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik tarixidan boshlagani kabi,tarixdan boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi kun muammolarini tula xal
etishda utgan asr Iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob topish kiyinligi
anik, ammo utgan donishmandlarning fikr-muloxazalari xozirgi va kelajak tugrisida
tugri xulosa chikarish uchun yaxshi imkoniyat beradi. Anikrogi velosipedni kayta kashf kilishga xojat kolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan xam kimmatlidir. Ammo shunday buldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga kam e’tibor berildi, xatto « Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» katagonga uchradi, fakat mustakillik yillarida bu fanni oliy ukuv yurtlarida kaytadan ukitish boshlandi. Bu uz-uzidan bulgani yo’q albatta.
Iqtisodiyot baynalminal xodisa bulib, uning oldida turgan vazifalar barcha xalklar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga erishganlar. Xozirgi davrda xam bozor Iqtisodiyotining tamoyillari xamma uchun
bir xil bulishga karamasdan natijalar turlichadir.XVIII asr klassik Iqtisodiy maktab
vakillari Adam Smit va David Rikardo ob’ektiv, ya’ni inson xoxishiga boglik bulmagan, ammo ular tomonidan urganilishi mumkun bulgan konunlar asosida amal kiluvchi xujalik tizimi tugrisidagi ta’limotni yaratdilar. Ularning fikricha, davlatning Iqtisodiy siyosati bu konunlarga xilof bulmay, aksincha, bu konunlarga suyanishi kerak, ana shunda Iqtisodiyot ravnak topadi va aksincha. Demak, bu konun va konuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda tugri foydalanish xayot talabi bulib bormokda. Uzok utmishdagi kupgina ugitlar, xayotiy tajribalar, allomalarning
fikri va goyalari xozirgi kunda askotmokda, ularni urganish va eng muximi xayotga
tatbik etish zarur. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi deyarli turt ming yillik rivoji davomida bir kancha boskichlarni bosib utdi. Ularning turli yunalishlari va maktablari mavjud.
Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xujalik ob’ekti bilan chambarchas boglikligini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular fakat inkor etilganliga sababli printsipda ilmiy emas deyish mumkun emas» deb yozadi tanikli Iqtisodchi
T.Kun. CHunki keyingi, nisbatan yangi karashlar avvalgilar asosida, ularni kabul kilish, rivojlantirish yoki inkor etish natijasida paydo bulgan. Ba’zi mutaxassislar fakat yangi nazariyalarnigina urganishni taklif etishadi, ammo bu sunggi nazariya avvalgi kup yillik ilmiy, amaliy tadkikotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon buladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma’lum vaktdan keyin uzgarishi mumkun.
XV-XVII asrlarda (kisman XVIII asr boshlarida) yangi Iqtisodiy ta’limot-merkantelizm vujudga keldi. Merkantelizm tugrisida kiska ma’lumot beradigan bulsak, uning moxiyati Iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir
metallarni kuprok tuplash, ta’limotda esa muammolar (savdo, pul oboroti) soxasidagi Iqtisodiy konuniyatlarni izlashdir, ya’ni avvalgi davrdagi goyalardan keskin fark kiladi.
Keyingi muxim o’zgarish, bu klassik Iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir
(XVIII asr). Bu Iqtisodiy ta’limot ichida fiziokratizm xam vujudga keldiki, uning
umri uncha uzok bulmadi. Klassik maktab goyalari xozirgi davrda xam turli shakllarda kayta namoyon bulmokda (neoklassik, liberal, neoliberal, …). Marks nomi bilan boglik bulgan marksizm ta’limoti (nobozor Iqtisodiyot) xam tarixda muxim urinni egallaydi. Xozirgi davrda bu ta’limot tugrisida imkoni boricha gapirmaslikka va ayniksa yozmaslikka xarakat kuchayib bormokda, kuprok uning
salbiy tomonlarini tilga olish «moda» ga kirgan. Bunda «jon» bor albatta, shuni 1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni xayotga tadbik etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik shu yulga utgan bir necha mamlakatlarda xam eksperiment samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu sabok juda muxim, shu sababli uni chetlab utish adolatdan emas, deb xisoblaymiz. Xayoliy sotsialistchilar
va markschilarning Iqtisodiy goyalari xam urganilishi zarur.