Qadimgi dunyo tarixi

1-ma’ruza: Kirish.“Qadimgi dunyo tarixi”ning nazariy-metodologik asoslari 

va manbalari. Ibtidoiy jamoa tuzumining shakllanishi 

 

   

Mavzuni  o‘rganishdan  maqsad:  Talabalarga  Qadimgi  dunyo  tarixi”ning 

nazariy-metodologik asoslari,uning maqsad va vazifalari, davrlashtirish va Ibtidoiy 

jamoa tuzumida o`zlashtirma va ishlab chiqaruvchi xo’jaligining paydo bo`lishi va 

rivojlanishi  haqida ma’lumot berish. 

 

Kalit so‘zlar: ibtidoiy  odam  podasi,  antroposotsiogenez, oykumen, egalitar 

jamiyat,  stratifikatsiyalangan    jamiyat,Paleoantropologiya,    «tarixgacha  lgan  davr», 

«tarix arafasi»,  «tarixdan  oldingi  davr»,  oykumen, jez va  temir  asrlari, pleystosen,  

golotsen,    paleoantropologik    davrlashtirish,    arxantrop,neoantrop,    I.G.Morgan,  

yovvoyilik,    varvarlik    va  sivilizatsiya,    F.Engels,  egalitar    (jamoa    birdamligi),  

ibtidoiy  odam  podasi,  antroposotsiogenez.  

 

Asosiy masalalar (Reja): 

1.Qadimgi  dunyo  tarixi”ning  nazariy-metodologik  asoslari,uning  maqsad  va 

vazifalari. 

2.Ibtidoiy  jamoa  tarixini  o’rganish,  davrlashtirish  va  uning  manbashunosligi  va 

tarixshunosligi. 

3.Antropogenez jarayonini harakatlantiruvchi kuchlari va asosiy bosqichlari. 

4.Ibtidoiy jamoa tuzumida o`zlashtirma va ishlab chiqaruvchi xo’jaligining paydo 

bo`lishi va rivojlanishi. 

 

1.Qadimgi  dunyo  tarixi”ning  nazariy-metodologik  asoslari,uning  maqsad  va 

vazifalari. 

  Qadimgi  dunyo    tarixi    fani  predmeti.    Yerda    odamning    paydo  bo’lishidan  ilk 

sinfiy  jamiyat    va  davlat  shakllanishigacha    bo‘lgan    uzoq  vaqtni    o  'z    ichiga  

oladigan    davr    ibtidoiy    jamoa    tarixi    predmeti  hisoblanadi.    Turli    mamlakat  

olimlari    bu    davrni    ibtidoiy    jamoa,    eng  qadimgi    jamiyat,    davlatgacha    bo‘lgan  

jamiyat    deb    ataydilar.    Bu    davr  insoniyat  tarixining  tarkibiy    qismlaridan  biri 

hisoblanadi.  Lekin u o ‘ziga  

xos  xususiyatlarga  ega.  Ibtidoiy jamoa  tarixi  asosan  etnologiya,  arxeo- logiya  

va    paleoantropologiya    fanlari    ma’lumotlari    asosida    shakllan-  tirilgan 

fandir.Ibtidoiy jamoa  tarixining  nomlanishida  ham  turli  fikrlar  mavjud.  

Ba’zilarda    fanda    qo‘llaniladigan    «tarixgacha    bo‘lgan    davr»,    «tarix  aralasi»,  

«tarixdan    oldingi    davr»    nomlariga    turlicha    qarashlar    mavjud.  Ibtidoiy    jamoa  

tarixini    o'rganishning    ahamiyati    shundaki,    insoniyat  hayotining    ko‘pgina  

hodisalari,    jumladan,    hozirgi    hayot    asoslari    eng  qadimgi    davrda  paydo 

bo‘ldi.Ibtidoiy  jamoa  tarixini  aniq  qayta  tiklash  insoniyat  tarixiy taraqqiyotining 

juda    murakkab    bo‘lgan    bosqichi    hisoblanadi.    Insoniyat  taraqqiyotining    ilk  

bosqichi   bo’lgan   ibtidoiy    jamoa    tuzumi    yerda  odamning   paydo   bolishidan   ilk  

sinfiy    jamiyat    va    davlatlar    paydo  bolishigacha    bo’lgan    uzoq    vaqtni    qamrab  

oladi.    Insoniyat    mavjud  ligining  ana  shu  bosqichi    ibtidoiy  jamoa  tarixining 

predmeti  hisoblanadi.Insoniyat    hayotidagi    keyingi    ko‘pchilik    voqealar,    shu  

jumladan, zamonaviy  hayot  eng  qadimgi  ibtidoiy  jamiyatdagi  jarayonlar  asosida 

rivojlandi.    Turar-joy,    dehqonchilik    va    chorvachilik,    ijtimoiy    mehnat  taqsimoli,  

nikoh    va    oila,    axloq    va    yurish-turish,    yozuv,    tabiiy    bilimlar,  san'at    va    diniy  

e’tiqodlar-ulardan  ayrimlari  aynan  ibtidoiy  davrda shakllandi. 

Moddiy  madaniyatning  qator  unsurlari  evolutsiyasi,  ijtimoiy normalar  va  

mafkuraviy    qarashlarni    to‘g  ‘ri    tahlil    qilish    uchun,    zarur  bo’lgan    manbalarga  

murojaat  qilishga to ‘g ‘ri  keladi.   Bu  manbalar juda xilma-xil  bo‘lib,  bu  davr  

haqida    atroflicha    bilim    hosil    qilishga    imkon  beradi.    Hozirgi    davrda  bu    fan  

bo‘yicha  to‘plangan   manbalarning    ilmiy-  mantiqiy,    nazariy    va    amaliy,    bir-biri  

bilan    aloqadorlikda    tahlil    qilish  ilmiy  jihatdan    qimmatli    xulosalar    chiqarishga  

yordam  beradi.  Ibtidoiy jamoa tarixi fanini o‘rganishning  ahamiyatli tomoni ham 

shundadir. 

 

2.Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish, davrlashtirish va uning manbashunosligi 

va tarixshunosligi. 

Hozirgi    vaqtda    Osiyo,    Afrika,    Lotin    Amerikasi,    Okeaniya    va 

Avstraliyaning    ic-hki    hududlarida    ayrim    xalqlar    yaqin    vaqtlargacha  ibtidoiy 

jamoa tuzumining turli bosqichlarida turgan edi yoki  bu jarayon hozirgi  kunda  ham  

davom  etmoqda.  Ibtidoiy  davr  insoniyat  tarixining eng  uzoq  davom  etgan  davri  

bo‘lib,  million  yildan  ko‘proq  vaqtni  o ‘z ichiga  oladi.  Hozirgi  vaqtda  ko‘pgina  

olimlar,  eng  qadimgi  odam  1,5-1 mln.  yil  oldin  pay do   bo’lgan  deb  aytsalar,  

ba’zilar  2,5  mln.  yil  oldin paydo  bo’lgan  deb  hisobiaydilar.  Ammo  bu  oxirgi  

raqam    emas.    XX  asrning    so‘nggi    yillaridagi    ilmiy    kashfiyotlar    bu    sanani  

uzaytirishi  mumkin.   Buning    uchun    ushbu   yo‘nalishda   ilmiy    tadqiqot    ishlarini 

yanada  kengaytirish  zaruriyati    mavjud.Ibtidoiy    tarixning    eng    yuqori    chegarasi  

turli    qit’alarda    so‘nggi    5  ming  yillikka  borib  taqaladi.  Osiyo  va  Afrika 

mamlakatlarida  er.avv.    IV-  III    ming    yilliklar    oralig‘ida,    Amerikada    er.avv.    I  

ming  yillikda, oykumenning boshqa hududlarida yanada kechroq shakllandi.Ibtidoiy  

davr  tarixini  davrlashtirish  bo‘yicha  maxsus  va  umumiy (tarixiy)  davrlashtirish  

bo‘yicha    bir    necha    yonma-yon    turadigan  yo‘nalishlar    mavjud.    Maxsus  

davrlashtirishning    eng    muhimi-bu    ilk  odamlar  o  ‘z  ehtiyojini  qondirish  uchun 

foydalangan  xomashyo  turlari  va  mehnat    qurollari    tayyorlash    texnikasiga  

asoslangan  arxeologik davrlashtirishdir.  Fanda  ilk  bor  qadimgi  Xitoy  faylasuflari  

eng    qadimgi  tarixni    uch    asrga:    tosh,    jez    va    temir    asrlariga    bo’lgan    edilar.  

Qadimgi  Xitoy    faylasuflarining    bu    xulosalari    XIX-XX    asr    boshlarida    fanda to 

‘plangan boy  ilmiy  ma’lumotlarga asoslanib, yana bir bor o‘z isbotini topdi. Tosh, 

jez  va  temir  asrlari  fanda  mustahkam  o  ‘rnashib  qoldi.Arxeologik  davrlashtirish  

ibtidoiy  davr  tarixining  mutlaq  va  nisbiy  xronologiyasi    bo‘yicha    keng  

imkoniyatlarni    ochadi.    Arxeologik  davrlarni    Yer    tarixining    geologik    davrlari  

bilan  moslashtirish  muhim ahamiyatga ega.  Odamning mavjudlik vaqti to‘rtlamchi  

geologik  davrga  to‘g‘ri    keladi.    Uni    fanda    ikki    davrga:    muzlikdan    oldin  

(pleystosen)    va  muzlikdan    keyingi    (golotsen)    davrga    boMish    qabul    qilingan.  

Ilmiy  tadqiqotlar    natijasida    muzliklarning    to‘rt    marta    bostirib    kelishi    va 

chekinishi aniqlangan. Arxeologik jihatdan pleystosen paleolitga va to ‘la mezolitga 

to‘g‘ri keladi. Neolit golosen vaqtiga mos keladi.Ibtidoiy  tarixni  paleoantropologik  

davrlashtirish    insonning    bioloqadimgi    (paleoantrop)    va    zamonaviy    odam  

qazilmasi    (neoantrop)ning  yashagan  davrlarini  ajratishdir.Insoniyatning    eng  

qadimgi    davrini    umumiy    tarixiy    davrlashtirish  keyingi    yuz    yildan    ko‘proq  

vaqtda    etnik-etnografik    va    arxeologik  im  ’lumotlar  asosida  davoin  etmoqda.Itii  

yo'iuilisluln    nincrikalik    etnolog    I.G.Morgan    (XIX    asr  boshlari)  ilk    hoi    iliniy-

iimaliy  ladqiqot  ishini  amalga  oshirdi.  U  XVIII  asrda qahul  (|iliiiy,iin  tiuixiy  

jnrayonni  yovvoyilik,  varvarlik  va  sivilizatsiyaga bo’lmisluga,  ishhib  chiqarisli  

kuchlarining    («hayot    uchun    ishlab  chiqarisli    vosilalari»)    rivojlanish    darajasi  

mezonlariga    asoslanib,  yuqorida    aytilgan    liar    bir    davrni    quyi,    o'rta    va    oliy  

bosqichga    bo‘ldi.  Yovvoyilikning    quyi    bosqichi    odamda    nutq-so‘zlashuvning  

paydo  boMishi    bilan    boshlanadi    degan    tushuncha    shakllandi.  0  ‘rta    bosqich    - 

baliqchilikning paydo bolishi va olovdan  foydalanishdan, oliy bosqich - o'q-yoyning 

kashf  etilishidan  boshlanadi.    Varvarlikning  quyi  bosqichiga  o‘tish    kulolchilikning  

tarqalishi  bilan,  o ‘rta-dehqonchilik  va chorvachilikning  o ‘zlashtirilishi,  oliy   -  

temirni  tatbiq  etish  bilan boshlanadi.Bu  davrlashtirish  tarix  fani  bo‘yicha  bir  

qancha  tadqiqotlar  olib borgan  F.Engels  tomonidan  o ‘zlashtirilib,  ilmiy-nazariy 

jihatdan    qayta  ko‘rila    boshlandi.    F.Engels    L.Morganning    davrlashtirishini  

umumlashtirdi:    yovvoyilik  davrini  -  o  ‘zlashtiruvchi,    varvarlik  davrini  -  ishlab 

chiqaruvchi    xo‘jalik    davri    deb,    ibtidoiy    jamoa    tarzxining    o  ‘ziga    xos 

boshlangMch    vaqtini,    ya’ni    yovvoyilikning    quyi    bosqichini    «odamlar  podasi»  

davri  deb  nomladi.   

Ibtidoiy  jamoaning    rivojlanishidagi    asosiy  bosqichlarida    taqsimot    va  

mulkchilik    munosabatlaridagi    muhim  o  ‘zgarishlar  ibtidoiy  iqtisodni  o  ‘rganish 

asosida  belgilandi.  tarixini  davrlashtirishda,    ko‘pgina  olimlar,    uni  to‘rt  bosqichga  

bo’ladilar: jamoa  arafasi  (ibtidoiy  odam  podasi),  ilk  ibtidoiy vn  so'nggi  ibtidoiy,  

ibtidoiy    qo‘shni    (dehqon  jamoasi    arafasi)  jamoalar.  Ihlitloiy    jamoa    tarixini  

umumiy  davrlashtirishga  qarab,  tarixchilar cj’iililnr  va  stratifikatsiyalangan  yoki  

toifaviy jamiyatlarni  belgilaydilar. I'igalitar  (jamoa  birdamligi)  jamiyatlar  ibtidoiy  

jamoa  davri inmiyatlariga,  stratifikatsiyalangan  jamiyatlar  sinflaming  shakllanish 

ilnvri    jamiyatlariga    mos    keladi.    Ibtidoiy    jamoa    tarixi    jamoa    arafasi    (ibtidoiy  

odam    podasi,    antroposotsiogenez)dan    boshlanadi.    Bu    davr  maqsadli    mehnat  

faoliyatining  yuzaga  kelishi,  hozircha  mo‘rt  ishlab chiqarisli  jamoasini  tashkil  

qilgan  eng  qadimgi  odam-arxantroplarning paydo bolishi bilan belgilanadi. 

   

Ibtidoiy    jamoa    tarixini    o  ‘rganish  xilma-xil    manbalar  asosida  amalga 

oshiriladi.   

Manbalar    ustida    ishlash    natijasida    maxsus    manbashunoslik    fani 

shakllandi.    Tarixiy    manba    tushunchasini    nazariy    jihatdan    tavsiflagan  olim  

L.Danilevskiy    hisoblanadi.    Nazariy    bilishga    ko‘ra,    «manba»ning  empirik  

ma’lumot    bilan    bizni    hissiy    qabul    qilishimiz    mumkin    bo’lganliar    qanday  

ma’lumot  bolishi  mumkin.  Ilmiy-empirik  ma’noda  u  o ‘zi uchun  emas,  balki  

uning    yaqin    vositasi    bilan    boshqa    obyekt    to‘g  ‘risida  bilim    olinadigan    har  

qanday  mavjud  obyekt  manba  deb  atalishi mumkin.  Tarix  fani  sohasida  taklif 

etilayotgan    bu    tushuncha    obyektning    mavjudligi    va    uning    boshqa  obyektni    o 

‘rganish    uchun    yaroqliligi  tushunchasi    kiritiladi.    Aslida,    tarix    fani    bilan  

shug‘ullanadigan  har qanday  tadqiqotchi  uchun  bunday  obyekt,  uning  ongidagi  

«ma’lumot» sifatida tasavvur  qilinadi.  Tadqiqotchi  nafaqat  uni  o ‘z tushunchasi  

deb lan  olib  qolmaydi,  balki  uning  mazmuniga amalda  mavjudlikni  ko‘radi. Aks  

holda,    manba    tadqiqotchining    hissiy    qabul    qiladigan    obyekti  bolmay    qolishi  

mumkin.   

Manbalarni mazmuni bo‘yicha ham bolish mumkin: 

1.Daliliy mazmundagi manbalar. 

2.Normativ mazmundagi manbalar. 

Daliliy    mazmundagi    manbalarning    o  ‘zini    g  ‘oyaviy    mazmunli  manbalar  va 

maishiy  mazmundagi manbalarga bolish  mumkin.  Ma’lum vaqtda,  ma’lum  joyda  

yashagan  odamlarning  fikr  va  his-tuyg‘ularini o‘rganish  uchun  ashyo  beradigan  

manbalar  g ‘oyaviy  mazmunli manbalar  hisoblanadi.  Misol  uchun,  diniy  e ’tiqod  

buyumlari,  poetik va ,  prozaik  adabiyotlar  asarlari.  Bunday  xildagi  manbalarni  

ularga  xos bo’lgan  g ‘oyalar,  kechinmalar va  ularni  aks  ettiradigan  sujetlarning  

har xilligiga qarab guruhlashtirish mumkin. Misol uchun, adabiyot asarlarini sujetlar 

bo‘yicha turkumlash va hokazo. 

Maishiy  mazmundagi  manbalarga  ma’lum  vaqtda  aniq  hududda yashagan  

odamlarning  maishiy  turmushi  mazmuni  aks  etadi.  Misol uchun, maishiy turmush 

texnikasi, turli xil ish qog‘ozlari.Normativ  mazmundagi  manbalar  o ‘z  navbatida,  

yana    bir    necha  guruhlarga,    aynan    sof  normativ    manbalar  va  utilitar  normativ 

mazmunli  manbalarga    boMinadi.    Sof    normalar    bizning    ongimizdagi    mutlaq 

qadriyatlarni  belgilash  mumkin.  Sof normativ  xususiyatga  ega   bo’lgan manbalar  

mantiqiy va  ilmiy  normalarning bayonini  o ‘zida aks ettirishi mumkin (mantiqqa 

yoki  boshqa fanlarga oid traktatlar, axloqiy normalar bayoni, misol uchun, qandaydir 

axloqiy ta’Iimot, qonunchilik tizimi). Utilitar-normativ  tusdagi  manbalar  tarkibiga  

texnika  qoidalari  kiradi.   

Tasvirlovchi  manbalar begona  tafakkur  to ‘g‘risida  ko‘rgazmali  tasavvur  

berishi    mumkin.  Misol    uchun,    tarixiy    mavzularda    yaratilgan    rasm-tasvirlar.  

Mashhur  Pompey    mozaikasi,    Issa    yonidagi    Doro    va    Iskandar    qo‘shinlari 

o‘rtasidagi  Arrian tasvirlagan  jang tasviri  ko‘rgazmali tasavvur beradi. 

Tasvirlovchi  manba  ma’lum  bir  madaniyat  yoki  dalil  to ‘g ‘risida uning  

lahza    kesimida    tasavvur    hosil    qiladi.    Ashyoviy    yodgorlik    bizda  asosan    rasm-

kartina    tarzida    ko‘rinadi.    Rasm-kartina    so‘z    emas,    u    bir  daqiqada    ko‘zdan  

kechiriladi.  Bu  lahza  ichida  ma’lum  voqelik  vaqt chegarasida  emas,  bo‘shliqda  

uning    unsurlari    to‘g‘risida    tarixchiga  tushuncha    beradi.    Ashyoviy    manba  bu  

voqelikning  evolutsiyasini,  vaqt bo‘yicha uning yurishini bera olmaydi. 

Ibtidoiy  jamoa    tarixini    o‘rganish    manbalari.    Ibtidoiy  jamoatarixini  o 

‘rganish uchun gumanitar va tabiiy tarixiy sikllar bo‘yicha turli fanlar manba bo’lib 

xizmat qiladi. Bular sirasiga quyidagi fanlar kiradi: 

Antropologiya-o‘tmishdagi  va  hozirgi  zamondagi  odamlarning morfologik  

va  fiziologik  o ‘ziga  xos  tomonlarini  o ‘rganadi.  Shu  bilan birga,  uning  ichida  

odamlarning    maymunsimon    qazilma    qoldiqlarini  o‘rganadigan    maxsus    bo‘lim-

tarixiy    antropologiya    mavjud.    Insoniyat  rivojlangan    to  ‘rtlamchi    geologiya    —  

bizning    sayyoramizni    to‘rtlamchi  geologik    tarixiy    voqealarini    qayta    tiklaydi.  

Antropologiya,    odatda,    uch  bo‘limga  -  odam  organizmi  o  ‘zgaruvchanligining 

umumiy  qonuniyatlari  to‘g  ‘risidagi    morfologiya,    odamning    kelib    chiqishi    -  

antropogenez  va  

irqshunoslikka    bo‘linadi.    Bu    antropologiya    fanini    tadqiqot    predmeti  bo‘yicha  

ajratadi.    Lekin    etnik    antropologiya    tushunchasi    ham    mavjud  bo‘lib,    u  

xalqlarning    antropologik    o  ‘ziga    xos    xususiyatlarini    o  ‘rganib,  etnogenetik  

jarayonlarni  rekonstruksiya  qilish  bilan  shug‘ullanadi.  

Arxeologiya    -    turli    davr    odamlarining    moddiy    madaniyat  qoldiqlari,  

ulami  topografik  kenglik  asosida  o ‘rganish  u  yoki  bu  aniq jamiyatlar  ichida  

ijtimoiy    munosabatlar    va    ma’naviy    hayotni    qayta  tiklashga    harakat    qiladi.  

Ibtidoiy  jamoa  tarixini  o‘rganishda  birinchi o ‘rinni  egallaydi.  Chunki  u  bu  fan  

sohasini    to  ‘g  ‘ri    dalillar    bilan  ta’minlaydi.    Arxeologik    topilma    madaniyat  

dinamikasining  tashqi  

shakllari    dinamikasini    tipologik    xillashtirish    va    stratigrafik    qatlam  asosida  

kuzatishga  imkon  beradi.  Bunda  ilk  shakllar  kechkilardan ajratiladi  va  ulardagi  

o ‘zgarishlaming  xronologik  ketma-ketligi o‘matiladi.  Ana  shu  asosda  insoniyat  

madaniyati  progressi  butun ibtidoiy  jamiyat tarixi  davomida kuzatiladi. 

Etnologiya    -    zamonaviy    qoloq  jamiyatlar    madaniyatining    barcha 

tomonlarini    o  ‘rganadi,    ibtidoiylikda  tarixiy  jarayonning  o  ‘z  kuzatishlari  va  

xulosalarini    loyihalashtiradi.    Etnologiya    fanining    metodologik    va  metodik  

asoslari    yoki    bu    xalqning    madaniyati    va    turmushi,    ijtimoiy  muassasalari    va  

ijtimoiy  tuzilmasini  tadqiqot  predmeti  sifatida tasvirlashdir.  An’anaviy  ravishda  

bunda    ibtidoiy    jamoa    tuzumida  yashaydigan    xalqlarga    eng    asosiy    e  ’tibor  jalb  

qilinadi.   

Paleogeografiya    -    to‘rtlamchi    geologiya,    ibtidoiy    jamoa  tarixchilariga,  

vaqt              o‘tishi  davomida  odam  yashaydigan    yer  yuzasidagi  o‘zgarishlar,  

to‘rtlamchi    davr    davomida    okean    sathi    va    bu    sathning  o‘zgarishi,    qirg‘oq  

tektonikasining    intensivligi,    iqlim    jiddiy  o‘zgarishlari,  mahalliy  o  ‘ziga  xos  

xususiyatlari,  qaysiki,  u  oykumenning  turli    hududlarida    har    xilligi    to‘g  ‘risida  

ma’lumotlar  beradi.   

Arxeozoologiya  -  eng  qadimgi  hayvonlar  qazilma  qoldiqlarini o ‘rganadi.  

Yovvoyi    hayvonlar,    qushlar,    baliq    va    umurtqasizlarning  suyak    qoldiqlari,  

ovchilik,    baliqchilik    va  termachilikning    xususiyatini  rekonstruksiya  qilish  uchun  

muhim o‘rin tutadi.   

Arxeobotanika-bu    yo‘nalish    qadimgi    flora    dunyosining  o  ‘simlik  

qoldiqlari,    don  urugMari,    yovvoyi  va  madaniy    o  ‘simliklaming  gul    changlarini  

qazilma  topilmalarini  o ‘rganadigan  yo‘nalish.  Hozirgi mavjud  floraning  o ‘tmish  

asoslarini    tadqiq    qilish    retrospektiv    amalga  oshiriladi.    Arxeobotanika    ashyolar  

arxeologiya,    ibtidoiy  jamoa    tarixini  absolyut    vaqt    hisobi    vositasi    bilan  

ta’minlaydi,    uning    yordami    bilan  belgilanadigan  vaqt  bir  yilgacha  aniq  belgilab 

beradi. 

Lingvistika-insoniyatning yuqori  paleolit va  neolit  davri  tillari to ‘g‘risida  

hech  qanday  ma’lumotlar  yo‘q.  Faqat  jez  davrida  turli hududlardagi  tillaming 

holati    to  ‘g  ‘risida  birinchi    to  ‘g‘ridan-to‘g  ‘ri  va  bilvosita  ma’lumotlarni  olamiz. 

Lingvistlar til  genezisi va til  voqeligiga yuqoridan  yondashadilar  va  tilni  qavat-

qavat    rekonstruksiya    qilib,  tilning    ilk    nuqtasigacha    chuqur    tadqiq    qiladilar.  

Ulaming    rekonstruksiyasi    neolit    yoki    yuqori    paleolit    davrigacha  yetib    boradi.  

Ibtidoiy  jamoa  tarixining    ilk    davri   uchun    til    axboroti    mavjud    emas,   faqat   bu 

yerda    gipoteza  bor  xolos.Yozuvning  paydo    bo‘lishi.    Alohida  tillar  va    ularning 

oilalarini    ilk  holatlarining    lingvistik    rekonstruksiyasi    yozma    yodgorliklar    bilan 

nazorat qilinadi va  daliliy tus oladi. 

Qadimdan  qabilalar,  xalqlar,  qo`shni  xalqlar  urf-odati,  an`analari,  turmush-

tarzi  to`g`risida    bilishga  qiziqishgan.    Bu  qiziqish  natijasida  ibtidoiy  jamoa  tarixi  

vujudga keldi. Dastlab xalqlarni  etnologik kuzatish qadimgi Misrda boshlandi. Ular 

o`z  qo`shnilari  giksoslar  to`g`risida    yozma  manbalarda  yozib  qoldirganlar. 

Shuningdek,  antik  dunyo  yozuvchilari  Gerodot  skif  va    massagetlar,  Ksenofond 

Kichik  Osiyo  xalqlari,  Strabon  Kavkaz  va  jannubiy  Yevropa  xalqlari,  Y.Sezar  va  

Tatsit      germanlar  to`g`risida  ajoyib  ma`lumotlar  qoldirdilar.  Rimlik  faylasuf  Tit 

Lukretsiy  Kar  “Narsalarni  tabiati  to`g`risida”  asarida  insoniyat  jamiayati,  tabiat 

dunyosini shakllanishini falsafiy tasvirladi.O`rta asrlarda etnologik  kuzatishlar bilan 

Beruniy,  M.Qoshg`ariy,  Tabariy,  Ma`sudiy,  ibn  Xavlak  Rashiddudin    va  boshqa 

olimlar  shug`ullanib,  xalqlar  tarixi  bo`yicha    ko`plab  asarlar  yozdilar.Buyuk 

geografik kashfiyotlar natijasida XVI-XVIII asrlarda yevropaliklar  o`zlariga ma`lum 

bo`lmagan    yuzlab  xalqlar  to`g`risida    ma`lumotlarga  ega  bo`ldi.    Buning  natijasida 

yevropaliklarning  bu  hududlarga  kirib  borishi    bilan  an`anaviy    turmush  tarzida 

yashaydigan  xalqlarning noyob  madaniyatlari yo`q qilindi. 

 XVI asrda yangi dunyo  madaniyati to`g`risida M.Monten  “Tajriba”, XVIII 

asrda J.Lafito “Amerika hindulari haqida” asarini yozdi.  

XIX asrda ibtidoiy jamoa to`g`risidagi  aniq bilimlarning to`planishi va 

umumlashtirilshi. 

XIX  asrda  ibtidoiy  jamoa  tuzumi    to`g`risidagi  bilimlar.XIX  asr  boshlarida 

etnologik  dalillar  ko`plab  to`planib,  ularni  qayta  tiklash  va    konsepsiyalar  yaratish 

kerak  edi.  Natijada  turkumlash  va  umumlashtirish  boshlandi.  1839-yil  Ch.  Darvin  

evolyutsiya  nazariyasi    asoslarini  shakllantirishi  bilan    biologiya    ibtidoiy  jamoa  

tarixi  ustida    ishlayotgan    tadqiqotchilar  fikriga    ta`sir  qildi.  XVIII  asrdan  ilk 

arxeologik  qazishmalar qayta o`tkazilib, ko`plab mehnat qurollari  topiladi. Topilgan 

mehnat  qurollarini  turkumlashni  daniyalik    arxeolog  K.Tomsen  amalgam  oshirdi. 

1836-yil olim Kopengagenda  muzeyda  ekspozitsiya  tashkil qilib,  mehnat qurollari  

tosh,  mis,  jez,  temir    buyumlarni  oddiylikdan  murakkablikda    ketma-ket  

xronologiyaga qo`ydi.  

Uni  izdoshi  J.Nilson  turli  xalqlarning  madaniyatni    arxeologik  ashyolar  bilan 

qiyosiy    taqqoslab,  ibtidoiy  jamoa  tarixini  davrlashtirdi.  To`plangan    etnologik 

kuzatishlarni G.Klemm  umumlashtirib, 10 jildli (1843-52) va 2 jildli (1854) asarlar 

yozdi. XIX asrda  L.Morgan “Qadimgi jamiyat” asarida shimoliy Amerika hindulari  

boy  madaniyati,  urf-odati,  an`analarini  tasvirladi.XIX  asr  60  yillarida  arxeolog 

J.Lebbok tosh davrini paleolit va  neolit bosqichlariga ajratdi. XIX asr oxirida  G.de 

Mortilye  tosh  asrni texnologik dinamikasini   ishlab  chiqib, tosh  asrini   shell, ashell, 

mustye, solyutre, madlen bosqichlariga bo`ldi. 

XX asrda ibtidoiy davrni  tarixiy-etnologik  rekonstruksiyasi. 

XX  asr  ibtidoiy    arxeologiyasi  va  paleoantropologiyasi.Tosh  davrini  

o`rganishda  geologiya,  paleontologiya,  paleobotanika,  paleklimatologiya  fanlari 

erishgan  yutuqlar    muhim.  Ibtidoiy  odam    g`orlardan  manzilgoh  sifatida  

foydalangani ma`lum bo`lgach,  Yevropa (Lasko g`ori, Sen Shapel, Altamir), Osiyo 

(Teshiktosh  g`ori),  Afrikada  ko`plab  g`orlar  ochildi.    Ko`p  g`orlarda  dafn  etilgan  

mayitlar,  tosh  qurollari,  suyak  buyumlari    g`orlardan  topilib  tadqiq  qilindi.Neolit 

davri  bo`yicha  arxeologiya,  antropologiya  ulkan  ma`lumotlarni  to`pladi.  1930-yil 

arxeolog  G.Chayld  neolit  inqilobini    shakllantirdi.  1924-yil  Janubiy  Afrikadan  

avstrolopiteklarning  qoldig`i  (arxeolog  R.Dart  bola  bosh  chanog`i  qoldig`ini    tadqiq 

qildi).  1927-yil  Xitoydan  sinantrop  qoldig`i    (dastlab  paleontology  D.Bleyk,  to`la 

F.Vaydenrayx  tadqiq  qilgan),  1856-yil  G,Shvalbe  Dyusseldorf  yaqinida    neandertal 

odam  qoldig`ini  topdi.  Olim  bosh  chanog`ni  zamonaviy  odamning  bosh  chanog`i 

bilan      taqqoslab,  1907-yil  neandertal  odamni    ibtidoiy  odam  deb  tan  olishni  taklif 

qildi.  F.Engels  antropogenez  jarayonida  insoniylashtirish  omilini  va  ibtidoiy  jamoa 

tarixini davrlashtirish  muammosini hal qilishda katta hissa qo`shdi. 

 

3.Antropogenez jarayonini harakatlantiruvchi kuchlari va asosiy bosqichlari. 

Ch.Darvin  odamni  paydo  bo`lish  jarayoniga  biologic  qonuniyatlar  ta`sirini 

joriy qildi.U jinsiy tanlovga jiddiy ahamiyat berdi.Nazariyaga ko`ra odam primatdan 

jismoniy  tuzilishini    o`ziga  xosligi    morfologik    xosligida.Bu  morfologik  alohidalik 

dumlarni  ayollar  tomonidan  tanlab  olinishi  natijasi  edi.Shu  sabab  ko`payishda  

erkaklar  ko`p  avlod  qoldirdi.Odamni  turini  rivojlanishiga  hal  qiluvchi  rol  o`ynadi. 

Olimlar  tik  yurishni    maymundan  odamga    aylanishda    hal  qiluvchi    qadam  deb 

belgilashdi.Tik  yurish  odamni  hayvonot  dunyosidan  ajratgan  o`tib  bo`lmaydigan 

tubsizlik  bo`ldi.Ikkinchi  guruh  hal  qiluvchi    rolni  qo`lga  berdi.Odamni  qo`lga  ega 

bo`lishi    tabiatni  o`zgartirishga  yordam  berdi.Uchinchi  guruh  miya  rivojlanishiga 

berdi.Antropogenez  muammosida    bu  farazlarning    barchasi  bir  tomonlama 

edi.Odamni  paydo  bo`lishiga    ijtimoiy  omilga  antropogenezning    mehnat  nazariyasi 

muhim.Nazariyani  F.Engels  “Tabiat  dialektikasi”  asari  bobi    “Maymunni  odamga 

aylanishida mehnatni roli”da shakllantirdi. 

Odamning  mehnat  faoliyati  ozuqa  topish  va  o`z  xavfsizligini    taminlashga 

qaratilgan.Bu jarayon odamni qiyofasini o`zgartirgan.Haqiqiy mehnat tosh, suyak va 

yog`ochdan qurol yasash bilan boshlandiQuroldan foydalanish  boy flora va faunadan 

ko`proq    foydalanishga  imkon  berdi.Bu  ibtidoiy  jamoani  kuch-qudratini 

oshirdi.Ibtidoiy  jamoa  tarixini  1-davri  ilk  paleolit  tabiiy  tanlov,  harakat  va  ijtimoiy-

tarixiy bosqich. 

2.Tik yuradigan odam. 

Homo  erectus-tik  yuradigan  odam    1,6  mln  yil  oldin.  Homo  hobilisdan  kelib 

chiqdi.Katta  bosh  miyaga  ega.Yanada  takomillashgan  qurollar  tayyorlagan.Yangi 

yashash joylarni  kichik guruhlar bilan Afrika, Yevropa va Osiyoni egalladi.Mahalliy 

ko`payish  turli  xil  yo`llar  bilan  kechdi.Bundan  400  ming  yil  oldin  Yevropada  ba`zi  

odamlarda  Homo  sapiens  belgilari  paydo  bo`ldi.Bundan  200  ming  yil  oldin  Homo 

erectus  qirilib  ketdi.U  o`zining  avlodlari  tomonidan  raqobat  qurboni  bo`lgan.Homo 

erectus Homo hobilisga  qaraganda katta miya va gavdaga ega. 

Uning  bosh  chanog`i    inson  tipining    barcha  vakillari  ichida  eng 

qalini.Ibtidoiy belgilarni saqlab qolgan.Uning bosh suyagi uzunroq va past qo`yilgan 

.Qalin  ko`z  usti  bo`rtmalari,  yuzi  yassi.Yirik  jag`lari  oldinga  chiqqan.Katta  tishlari 

Homo  habilisni    tishlaridan  kichik,  iyagi  yo`q.Bo`yni  orqasidagi  kuchli  muskullar 

orqa  bosh    iyagi  do`ngiga  qo`shilgan.Miya  hajmi  o`rtacha  880-110  sm

3

  Ba`zi 

balog`atga  yetganlarining  bo`yi 1,8 m 

Homo  erectus  1,8mlndan    200  ming  yilgacha  yashagan.U  dastlab  Afrikada 

paydo  bo`lgan.Keyinchalik  Yevropa,  Sharqiy  Afrika  (sinantrop  va  Janubiy-sharqiy 

Osiyoga  (pitekantrop)  tarqalgan.Guruhlarning  ko`payish  evolyutsiyasi  har  xil 

bo`lgan.Ilg`or  texnologiya  va  olivdan  foydalanish  bu    turga  yangi  iqlim  sharoitiga  

yashashga o`rgatdi. 

Homo  erectus  geologik  davr  ilk  va  o`rta  pleystosen  davrida  yashadi.Ilk  va 

o`rta  pleystosen  davri  2  mlndan  10  ming  yilgacha.Birinchi  bosqich  muzlik  davri 

Shimoliy  Amerika  va  shimoliy-g`arbiy  Yevroosiyogacha  keldi.Bu  muzlik  asri 

muntazam  sovuq,  muzlash,  muzlik  qatlami,  tog`  muzliklaridan  iborat  edi.Keyin 

muzlik  chekindi.Sovuq  va  issiq  bosqich  aralashib,  muzliklar  oralig`i    bosq1ichi 

bo`ldi.  Muzlik  davrida  Yevropa,  G`arbiy  va  Sharqiy  Osiyoda  poygina  sovuq 

bo`lmagan.  Shu  sabab  bu  hududlarni  landshafti    mo`tadil  bo`lgan.Sovuq  tundra  va 

o`rmonlar  paydo  bo`lgan.Sovuq  iqlim  yirik  sut  emizuvchilarni  tarqalishiga  sharoit 

yaratdi.  Bu hayvonlar  Xitoyda  gienalar, bobrlar, kiyik, korkidon va  fillar edi.Tropik 

o`rmonlar  alohida orollarga aylandi.Muzlik davrida okeanlar hajmi qisqardi. Dengiz 

sathi  100  m  ga  pastga  tushdi.Quruqliklar  hajmi  kengaydi.Natijada  Janubiy-sharqiy 

Osiyodagi orollarga odamlar kela boshladi.Muzliklar oralig`ida shimoliy hududlarda 

iqlim  iliy  boshladi.Sutemizuvchi    gippopotam  va  merk  karkidonlari  Janubiy 

Angliyaga tarqaldi. Dengiz sathi 50 m ga ko`tarildi.Qirg`oq bo`yi orollari qurqlikdan 

ajraldi.Tik  yuradigan  odamning  qoldiqlari  Sharqiy  Afrikadan  topilgan.Uning  yoshi 

1,6 mln yilga teng. 

Bu  tur  Homo  urug`ining  miyali,  rivojlangan  tafakkurli  vakili.Qazilma 

topilmalarning  ko`pi    bosh  chanog`i  va    jag`  suyaklari.Bu  odam  Sharqiy  Afrikadan 

qit`aning    eng  uzoq    chekkalariga  tarqalgan.Qazilma  topilmalar  bir-biri  bilan  ham 

bog`langan.Afrikadan topilgan Homo erectus topilmalari: 

Ternifin  –yirik  tishlar,  og`ir  quyi  jag`,  ikki  jag`  va  bosh  chanog`i  yonma  –yon 

topilgan. 

Jazoirning Ternifin degan joyidan. 

Yishi 700 ming yil. 

Koobi For a – ko`z  usti og`ir   bo`rtmalari, bosh chanog`i. 

Eng to`la va eng qadimgi Homo erectus bosh chanog`i. 

Joyi Keniyaning  Turkana ko`lidan sharqda. 

Yoshi 1,6 mln yil. 

Svantkrans –besh tishli quyi jag` parchasi. 

Kalla  suyagi”telantropus”  avstralopitek  yoki  Homo  habilisga  mansub  deb 

hisoblangan. 

Joyi Janubiy Afrika. 

Yoshi 1 mln yil. 

Homo  erectus  Yevropaga  1,5mln  yil  oldin  paydo  bo’lgan.  Yevropadan  topilgan 

Homo  erectus  suyak  qoldiqlari  500-300  ming  yoshga  teng.  Ularni  ko’pida  Homo 

sapiens  turiga  xos  ayrim  belgilar  bor.Tadqoqotchilar  bu  topilmalarni  ikki  tur 

o’rtasidagi  oraliq  shakllarga  mansub  hisoblaydi.Homo  erectusga  mansub    ularning 

ajdodlari  Yevropaga  muzlik  chekinga  kelganMuzlik  davrida  ular  boshqa  turdan 

ajralib,  bizning  tur  yo’nalshida  rivojlandi  Yevropadan  topilgan  Homo  erectus 

topilmalari 

Geydelberg odami-tishlar, og’ir quyi jag’ iyaksiz oldinga chiqqan keng yuz 

Joyi Germaniyani Geydelberg yaqinidagi Mauer qishlog’i 

Yoshi 500 ming yil 

Totavel bosh chanog’i-katta qosh usti bo’rtmalari keng yuz, uzun tor miya qopqog’i, 

yassi peshona 

Joyi janubiy G’arbiy Fransiyani Totavel yaqinidagi Araga g’ori 

Yoshi 400 ming yil 

Verteshsyoll bosh chanog’I –bo’yin suyagi yo’g’on 

Joyi Vengriya, Budapesht g’arbida Verteshnyoll qishlog’i 

Yoshi 400 ming yil 

Petralon bosh chanog’i-keng aasos va yuz qismi, qosh usti xaltasi egilgan burishgan 

peshona 

Miya hajmi 1230sm

3 

Joyi Gretsiya Solonika yaqinida Petralon g’ori 

Yoshi 300 ming yil. 

Homo  erectusning  ko’p  qazilma  qoldiqlari  Osiyoda.  Topilmalarning  ko’pi  Yava 

oroli va Xitoydan topilgan.Homo erectusga tegishli bir bosh chanog’I Hindistondan 

ham  topilgan.Markaziy  Osiyodagi    this  qatlamidan  pitekantropning  eng  qadimgi  ilk 

namunalari topilganUning yoshi 1,5 mln yil  

Frinilning Yava qatlamidan sinantrop qoldiqlari topilgan 

U Pekin yonidan topilgan 40 dan ortiq qoldiqlar asosida ma’lum 

Yoshi 700 ming yil  

Bularning barchasi ikkinchi jahon urushi davrida yo’qoldi. 

Faqatgina ularning qoldiqlari saqlanib qoldi 

Barcha Osiyo gominidlariJanubiy Xitoy dengizi qirg’oqlari yaqinida yashadi  

Homo erectus  Indoneziya va xiyoy oralig’idagi zond shelfini o’zlashtirdi 

Osiyodan topilgan Homo erectus tpilmalari 

Pitakentrop 4-qalin devorli  bosh chanog’I parchasi va og’ir yuqori jag’ 

Joyi sangiron yava oroli 

Yoshi 1 mln yil 

Lantyan bosh chasnog’i- miya hajmi 780sm. 

Og’ir egilgan ko’z usti qabariqlari. 

Alohida topilgan i\ykasiz quyi ja’gda 1/3 ildiz tishlar yo’q  

Joyi Xitoy , Latyan okrugi Shemsi provelsiyasi. 

Yoshi 600 min gyil 

Sinantrop – miya hajmi 1075 sm, mayday tishlar. 

 Eng qadimgi Osiyo shakllaridan ja’gi qisqa  

Jpoyi Xitoy, Pekin yaqini Chejoukoutyan qishlog’i.  

Yoshi 365 ming yil 

Sharqiy Afrika 1,6 mln 6 yil oldin tosh qurollarning yangi turi paydo bo’lgan  

Bu qurollar qo’l chopqisi edi.Bu qurol musht hajmidagi tosh parchasi edi. Bu 

qurollar  boltasimon  tig’(Klevir)  shaklida  o’tkir  tosh  parchasi  bilan  hayvon  go’shti 

maydalangan. 

Ilk  davrda  odamning so‘z  boyligi  juda  qashshoq  edi.  So‘z  zaxirasi  o‘ttiz  

yoki    qirq  tovushlardan    tashkil    topgan.   Ular    so  ‘z    emas,   aynan    tovushlar    edi.  

Ular doimiy  ahamiyatga  ega  boMmay,  unga  q o ‘shimcha  yoki  boshqa  tovush 

qo‘shib  bo`lmagan.  Ilk  odam  faqat  o ‘z  tovush-so‘zini  uzoqlik  va balandlikda  

tezlashtirish    yoki    sekinlashtirishi    bilan    ohangini  o  ‘zgartirgan.    Qandaydir  

tovushning    ahamiyati    uni    tez    yoki    asta-sekin  chiqarilishi  bilan  o'zgargan.Odam  

faqat    atrofdagi    aniq    narsalar    to  ‘g‘risida    o‘ylab,    aniq  buyumlar    to  ‘g  ‘risida  

tovush  chiqargan.  Imo-ishora  usuli  ilk  odamning  boshqa  odam  bilan  aloqasining  

asosiy    vositasi    edi.    Qandaydir    oddiy,  mavhum    mushohada    ilk    odamning  

tafakkurida  umuman  yot  edi. Qachondir  kimnidir  miyasiga  bir  o ‘y  kelib  qolsa,  

u  o ‘z  fikrini boshqalarga uzatishi ju d a qiyin edi.  Buning uchun tovushlar y o ‘q 

edi.Ibtidoiy  odam  kinetik  nutq-imo-ishoralar  tiliga  ega  edi.  U  ovozli tilga  aylana  

bordi.  Tilning  ovozli  rivojlanishi  uchun  m a’lum  oraliq  vaqt o ‘tdi.  Odamlar  

orasida  tugMlib  borayotgan  ijtimoiy  munosabatlarni ta’minlash  uchun  imo-ishora 

mazmunga  ega  bo`ldi.    U  qandaydir  xabarni  olib    keldi.    Xabar    va    imo-ishora  

abadiylashdi.    Xabar    imo-ishoraga  bogMandi.    Imo-ishoralar    bilan    unga  

bogMangan  m a’lum  bir mazmuniarning  mosligi  nutq  taraqqiyotida tovushgacha 

bo’lgan    bosqich  edi.    Imo-ishora    kommu-nikatsiyasi    tizimi    o  ‘zaro    tushunish  

uchun  rivojlandi.   Til    leksikasi  asta-sekin  o  ‘sdi    va    uni  amalda  odamlar  orasidagi 

munosabatlarda  ishtiroki  kuchaydi.  Bu  uning  boyishiga  olib  keldi.Qachon nutq  

paydo  bolgani  to  ‘g  ‘risida  aniq  m  a’lumotlar  yo‘q.Ibtidoiy    jam  oa    davrida    til  

rivojlanib    borgan.    Turli    urug‘-qabilalar  k  o‘p    tillar    va    ularning    shevalarida  

gaplashganlar.    Bir-biridan    uzoqda  yashagan    va    aloqada    boMmagan    urug‘-

qabilalarning    tillari    bir-biridan  farq    qilgan.    Lekin    yaqinda    joylashgan    qo‘shni  

tillar    o  ‘zaro    tushunarli  bolgan.    Yaqin  qo'shnilar  bir-birlari    bilan    mahsulot 

ayirboshlash,  nikoh aloqalari  va  boshqa  munosabatlarni  amalga  oshirganlar.  Til  

aloqa  vositasi    bo’lib,  ular  bir-biriga  tushunarli    bo’lib,  o  ‘zaro  boyigan.Tilning  

umumiyligi    etnik    birliklar    bilan,    boshqacha    aytganda.    bir  madaniyat    (til    ham  

qo‘shiladi)ga    ega    bo’lgan    odamlar    birligi    bo’lgan  etnik    birliklar    o  ‘zligini  

anglash  o ‘zligi  nomida  aks  etadi.   

Od am  irqlari.  Hozirgi  zamonaviy  odam  bir  turga  mansub insoniyatning  

birligi,  kelib  chiqishining  uniumiyligi,  tuzilishining o‘xshashligi,  avlodining  m 

a’lumligi    turli    irq    vakillari    o  ‘rtasidagi  nikohdan    kelib    chiqadi.    Barcha  

odamlarning    aqliy    va    jismoniy  rivojlanishining    umumiy  darajasi    bir  xil.   Homo 

sapiens turi  ichida uchta katta  irq:  negroid,  yevropoid  va  mongoloid  ajratiladi.  

Ularning    har    biri  kichik    irqlarga  bo’linadi.    Irqlar  o'rtasidagi    farqlar  teri    rangi,  

ko‘z, burun, lab  shaklining  o ‘ziga  xosligiga  borib  taqaladi.  Bu  farqlar  odam 

populatsiyalarining  mahalliy  tabiat  sharoitlariga  moslashuvi  natijasidir.Odamning  

butun    yer    sharida    tarqalishi    irqiy    ajralishga    olib    keldi.  So‘nggi    paleolit  

odamlarining    bosh    chanoqlari    topilmalarida    hozirgi  vaqt-da    mavjud    insoniyat  

irqiy    bolinishining    asosiy    xususiyatlari  yetarlicha    aniq    ifodalangan.    Ular    qit’a  

chegaralari    bo‘yicha    aniq    mos  tushadi.    Yevropoid    irqi    ko‘proq    Yevropada,  

mongoloid    -    Osiyoda,  negroid    irqi    Afrika    va    Avstraliyada    shakllandi    va  

joylashdi.   Chegara hududlar    -    O‘rtayer    dengizi,   Yevropa    qirg'oqlarida    negroid  

irqi, Afrikada    -  yevropoid    guruhlari;    Kavkaz    va    0  ‘rta    Osiyoda    yevropoid  irqi  

vakillari  o‘rnashdi.  Janubiy  va Janubiy-Sharqiy  Osiyoda  negroidlar mongoloid  va  

yevropoid-lar    bilan    aralashdi.    Uch    asosiy    irqning  morfologik    har  xillikda  

shakllani-shida asosiy  o ‘rinni  ikki  omil  egalladi.  

Negroid  irqining  klassik  vakillari ju d a  qora  teri, jingalak  sochlar, ju d a  

keng  burun,  qalin  lablarga  ega.  Bu  belgilar  majmuasi ju d a  yuqori harorat  va  

katta  miqyosdagi  namlik  iqlimiga  qulay  fiziologik  moslashuv  misolidir.  Odatda  

tropik    iqlim    sharoitida    osiyo    va    yevropa  irqi  o  ‘zini  ju  d  a  yomon    his  qiladi.  

Afrikaliklar  esa    bu    iqlimda  o  ‘zini  juda  yaxshi    his    qiladi.    Chunki    afro-

avstraliyaliklardagi  morfologik  o ‘ziga xoslik  o ‘zini  yaxshi  his  qilishiga  sabab  

bo`ladi.  Ularda  terming  qora rangi  teri  qatlamlarida  uni  kuyishdan  saqlaydigan  

alohida    melanin  pigmenti    tufayli   hosil   boladi.   U   boshqa  irq   vakillari    terisida  

ham  mavjud,    lekin    kam    miqdorda    boladi.    Jingalak    sochlar    bosh    atrofida    uni 

qizib  ketishidan  saqlaydigan  alohida  havo  o ‘tkazadigan  qatlamni  hosil qiladi.   

Mongoloid  irqi  issiq,  lekin  quruq  kontinental  iqlimli  hududlarda, yarim  

sahro  va  chol  landshafti  sharoitlarida,  quruq  va  sovuq  shamol havoda ju d a katta 

miqdorda  changni  ko‘taradigan  hududlarda  shakllandi.  Bundan    iqlim    qandaydir  

himoya  vositalarining  hosil  qilinishiga  sabab bo`ldi.  Shu  sababli,  mongoloid  irqi  

vakillari    yuzi  yevropoid  va  negroid  irqlari    yuzidagi    y  o  g  ‘    qatlamidan    k  o  ‘p  

miqdorda  qalin  bolgan  y o g ‘ qatlamiga  ega.  K o ‘zning  tor  kesimi  va  ko‘zning  

ichki    burchagi    -  epikantasda  alohida    burmalar    mavjudligi    bilan    belgilanadi.  

Mongoloid irqining  bu  o ‘ziga  xos  morfologik  xususiyatlari  iqlimga  moslashish 

natijasida  paydo  boldi.   

Yevropoid  irqining  eng  asosiy  morfologik  belgisi - oldinga  kuchli chiqqan  

uzun  burunning  mavjudligi  iqlimning  irqlarning  shakllanishidagi  ta ’siri  natijasi  

deyish  mumkin.  T o ‘rtinchi  bosqich  oxirida Yevropaning  nisbatan  sovuq  iqlinii  

odam  organizmini    sovuqdan    saqlash  uchun    mosla-shuvni    shakllantirish  

zaruriyatini  tug‘dirdi.  Uzun  va oldinga  chiqqan  qirra  burun  b o ‘shlig‘i  havoning  

nafas  olish yollarigacha  borishini uzaytirdi va  uning isishiga yordam berdi. 

  

              Nazorat savollari: 

1. Ibtidoiy jamoa tarixi predmeti to‘g‘risida tushuncha bering? 

2. Ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtiring? 

3. Ibtidoiy jamoa tarixi asosiy bosqichlarini ko‘rsating? 

4. Ibtidoiy jamoa tarixini o ‘rganishning ahamiyati nimada? 

 

Adabiyotlar ro`yxati. 

1.Mirziyoyev  Sh.M.  Niyati  ulug‘  xalqning  ishi  ham  ulug‘,  hayoti  yorug‘  va 

kelajagi farovon bo‘ladi. 3-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 400 b. 

2.Mirziyoyev  SH.M.  Xalqimizning  roziligi  bizning  faoliyatimizga  berilgan  eng 

oliy bahodir. 2-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 508 b. 

3.Mirziyoyev  Sh.M.  Qonun  ustuvorligi  va  inson  manfaatlarini  ta’minlash  –  yurt 

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. - 48 b 

4.Mirziyoyev  Sh.M.  Buyuk  kelajagimizni  mard  va  olijanob  xalqimiz  bilan  birga 

quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 488 b. 

5.Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – 

har  bir  rahbar  faoliyatining  kundalik  qoidasi  bo‘lishi  kerak.  –  Toshkent: 

O‘zbekiston, 2017. - 104 b. 

6.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda 

barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. - 56 b. 

7.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – 

har  bir  rahbar  faoliyatining  kundalik  qoidasi  bo‘lishi  kerak.  O‘zbekiston 

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga 

bag‘ishlangan  majlisidagi  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  nutqi  //  Xalq 

so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvarь, № 11. 

8.Boynazarov  F.A.  Qadimgi  dunyo  tarixi.O’quv  qo’llanma.T..  “A.Qodiriy 

nomidagi xalq merosi nashriyoti”,2004. 

9.Rajabov  R.  Qadimgi  dunyo  tarixi.O’quv  qo’llanma.T..:”Fan  va  texnologiya 

nashriyoti”,2009. 

10.Rajabov  R.R.  Ibtidoiy  jamoa  tarixi.Toshkent,”Fan  va  texnologiya” 

nashriyoti,2013. 

11.Mahmudov N. Yozuv tarixidan qisqacha lug’at ma’lumotnoma. T., 1990. 

12.V.I.Avdiyev.  Qadimgi  Sharq  tarixi.  O`z  SSR  “O`rta  va  Oliy  maktab”  Davlat 

nashriyoti. T., 1964. 

13.Н.Н.Карадин. Политическая антропология. “Логос” Москва., 2004. 

14. Sh.Ergashev. Qadimgi Sivilizasiyalar. “O`zbekiston”, T,. 2016. 

15. Tignor. Robert, et al. Worlds Together, Worlds Apart: A History of the World 

from the Beginnings of Humankind to the Present. W.W. Norton. USA, New York 

2008.