Qadimgi mesopatamiyaga oid manbalar Reja

Qadimgi mesopatamiyaga oid manbalar
Reja:
Kirish

1. 
   Qadimgi Sharq yozuvi yodgorliklari.
   
2. 
   Mesopotamiyaning tabiiy sharoitlari.
   

3.Shumerlar.
4.Xulosa.
5.Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish.

Qadimgi Mesopotamiya tarixiga doir manbalar uch asosiy guruhga bo’linadi: 1) qadimgi Sharq yozuvi yodgorliklari, 2) moddiy madaniyat yodgorliklari va 3) antik zamon avtorlarining ma’lumotlari. Qadimgi Sharq hujjatlari tarixchi uchun hammadan ko’ra ko’proq ahamiyatga ega, chunki bu hujjatlarda tarixning ijtimoiy-iqtisodiy faktlari, siyosiy hodisalar qayd etilgan, ularda o’sha davrdagi madaniyatning tarakqiyot darajasi aks etgan. Mesopotamiya xalqlarining xo’jaligi, texnikasi va turmushi qay darajada taraqqiy qilganligini ko’rsatuvchi moddiy madaniyat yodgorliklari ham katta ahamiyatga ega. Antik zamon avtorlari qoldirgan ma’lumotlar bularga qaraganda kamroq ahamiyatga ega. Lekin ishonchli va to’la manbalarga ega bo’lgan hozirgi zamon tekshiruvchisi antik zamon avtorlarini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. 1 Antik dunyo avtorlari qadimgi Sharq madaniyatining so’nggi asrlarida yashaganlar. Ular ko’p voqyealarni shaxsan ko’rganlar, ko’p narsalarnn o’sha vaqtlarda mavjud bo’lib, keyinchalik yo’qolib ketgan manbalardan bilganlar. Qadimgi Sharq yozuvining asl yodgorliklari antik zamon avtorlari bergan ma’lumotlarning ko’pi to’g’ri ekanligini tasdiqlmadi. Nihoyat, antik zamon avtorlari madaniy taraqqiyot darajasi jihatidan qadimgi Sharq dunyosnning namoyandalariga qaraganda ancha yuqori turganlar. Lekin hozirgi zamon tarixchisi grek va Rim yozuvchilarining asarlarini tanqidiy urganib, undan extiyotlik bilan foydalanishi keraq Antik dunyo avtorlari bergan ma’lumotlarni qadimgi Sharq hujjatlari va yodgorliklariga hamma vaqt taqqoslab ko’rish zarur. Hozirgi zamon tekshiruvchisi qadimgi zamondagi har bir yozuvchining xususan har bir tarixchining tendensiyasi va uning dunyoqarash xususiyatini nazarda tutishi kerak. Nihoyat, antik zamon avtori tarixni qanchalik zamonbop qilib hikoya qilganligini ham nazarda tutish zarur. Qadimgi Sharq haqida yozgan grek tarixchilari orasida Gerodot ayrim o’rin tutadi, uni haqli ravishda «tarix otasi» deb ataydilar. Gerodot (eramizdan av. 480— 425 yillarda) o’zining katta asarini grek-fors urushlari tarixiga bag’ishlagan. Gerodot ellinlarning daxshatli dushmani bo’lgan Eron davlatini mumkin qadar batafsil ta’riflashga harakat ` 47 «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya qilib, Eron despotiyasi sostaviga kirgan mamlakatlarning tabiiy sharoitlari, xalqlarning urf-odatlari, diniy e’tiqodlari, madaniyati va tarixini mufassal bayon etgan. Gerodot o’z asarini yozishda, asosan, kohinlar va yo’l boshlovchilarning hikoyalaridan, shuningdek Sharq mamlakatlariga qilgan sayohati vaqtida o’zi qurgan narsalaridan foydalangan. Gerodot qadimgi Sharq tillarini bilmasa ham va o’zi foydalangan manbalarga jiddiy tanqidiy ko’z bilan qaray olmagan bo’lsa ham, biz uning asarida ilmiy tanqidning dastlabki kurtaklarini ko’ramiz. Avtor Eron va Misr to’g’risida mufassal gapirib, Mesopotamiya ustida ozroq to’xtalgan. Chunki u Osuriya tarixiga bag’ishlab maxsus asar yozmoqchi bo’lgan, ammo yoza olmagan. Gerodot hamma vaqt mamlakatning tarixi va madaniyatini har taraflama yoritishga harakat qilib, Mesopotamiyaning tabiiy sharoitlari to’g’risida gapirganida. u yerdagi sun’iy sug’orishga, foydali o’simliklardan foydalanish va ularni o’stirishga, shuningdek tuproqning unumdorligiga alohida ahamiyat bergan. U tuproq unumdorligining ahamiyatiga juda ortiqcha baho bergan. Gerodot Mesopotamiya xalqlarining turmushi va urf-odatlari haqida gapirib, kemasozliq suv transporti va savdo xaqida hikoya qilgan. Odamlarning kiyim-kechagi, ovkati, davolash usullari, uylanishdagi rasm-odatlar va ko’mish marosimlarini tasvirlagan. Mesopotamiyaning asosiy shahri bo’lmish Bobilni ayniqsa batafsil tasvirlagan hamda bu shaharni «mamlakatning eng mashxur va juda ham mustaxkam shaxri» deb hisoblagan. Mesopotamiyaning siyosiy tarixi haqida Gerodot bergan ma’lumotlar juda ham qisqa bo’lib, unda tasodifiy va qisman afsonaviy hodisalar tasvir etilgan. Gerodot ayniqsa Semiramida va Nntokridaning binokorlik ishlarini, Kayxisrovnnng Bobilni olgani, Eron shohi Doro xukmronlik qilgan vaqtida bobilliklar ko’targan qo’zg’olon, osur podshosi Sinaxeribning Misrga qo’shin tortib borganini mufassal tasvirlagan. Georodot o’z hikoyalarida qadimgi mif (afsona) va xalq ertaklaridan keng foydalanib, ko’pincha ularni tarixda bo’lgan voqyealar deb tushuntirgan. Chunonchi, Geraklidlar avlodidan chiqqan Belning ugli Ninni Gerodot osur podsholiginnng asoschisi deb hisoblagan. Lekin Gerodot asarlarini sinchiklab, tanqidiy ko’z bilan 1 Ko’rsatilgan asar 9 analiz qilgan hozirgi zamon tarixchisi u yozib qoldirgan faktlarning ko’pidan foydalanishi mumkin. Gerodot qadimgi Sharq xalqlarining madaniyatiga yuksak baxo bergan va qadimgi Sharq antik dunyoga ta’sir ko’rsatganligini ta’kidlab o’tgan. Gerodot quyosh soatlari va kunning 12 qismga bo’linishi haqida gapirib, ellinlar «bularning hammasini bobilliklardan olganlar» deydi. Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida tug’ilgan Ktesiy Knidskiy yozib qoldirgan ma’lumotlar ilmiy jihatdan kamrok ahamiyatga ega. Ktesiy Osuriya tarixiga bag’ishlangan ocherkiga ko’pgina xalq afsonalarini kiritgan, masalan, Sinaxerib va Asarxaddonnnng vaziri dono Axikar haqidagi. Osuriya ` 48 «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya podsholigiga asos solgan Nin bilan Semiramid haqidagi afsonalarni kiritgan. Bu barcha afsonalar Sharq rivoyatlari bilan ancha keyin vujudga kelgan grek naqllarining xilma-xil aralashmasi bo’lib ketgan. Ammo Ktesiy ba’zi hollarda ishonchliroq manbalardan, jumladan podsholar pergamentlaradan foydalangan bo’lishi mumkin. Ktesiy Eron shohi Artakserksning saroy tabibi bo’lgan, shu tufayli u Suzadagi shoh arxivlariga kirib, bu pergamentlarni o’rganish imkoniyatiga ega bo’lgan. Ktesiy asari bizning zamongacha saqlanmagan. Uning asaridan olingan ayrim parchalar Diodor asarida saqlanib qolgan. 1 Eramizdan avvalgi I asrda yashagan Diodor «Tarix kutubxonasi» degan asarida o’zidan oldin o’tgan tarixchilarning turli asarlaridan, xususan Gerodot bilan Ktesiy asarlaridan keng foydalangan. Diodor osur podsholigining asoschilari Nin va Semiramidning afsonaviy hayot va faoliyatlariny ayniqsa mufassal tasvirlagan. Diodor asaridagi Bobil tasviri, jumladan Bobilni qazish vaqtida topilgan Bobil saroylarining devorlaridagi nafis suratlarning tasviri birmuncha kiziqarlidir. Nihoyat, Xaldeya astrologiyasi va astronomiyasinnng Diodor asarida saqlanib qolgan tasviri ham diqqatga sazovordir. Eramizdan avvalgi I asrning oxiri va eramizning I asri boshlarida yashagan Strabonning «Geografiya»sida kadimgi Mesopotamiyaning tarixi haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Strabon o’z asarida Mesopotamiyaning tabiiy sharoitini tasvirlagan hamda Dajla va Frotning vaqtvaqti bilan bo’lib turadigan toshqiniga va sun’iy sug’orish tarmoqlari tashkil qilishning zarurligiga e’tibor bergan. Strabonning ko’pgina kuzatishlari anchagina qiziqarli bo’lsa-da, lekin uning tasvirlarida juda mubolag’a qilib yuborilgan joylar ham bor. Masalan, Strabon Mesopotamiya yerlarinnng unumdorligini va xurmo daraxtinnng xo’jalikda keng ishlatilishini haddan tashqari bo’rttirib ko’rsatgan. Strabon bobilliklarning urf-odat va kiyimkechaklarini, uylanishdagi rasm-odatlar va ko’mish marosimlarini batafsil tasvirlagan. Strabon o’zining bu hikoyalarida ko’p narsalarni tasvirlashda Gerodotga ergashgan. Strabon asarida Bobil va undagi Xaldeya astronomlari observatoriyasnning ajoyib ta’rifi, shuningdek Nin va Semiramida haqida antik davr tarixshunosligida keng o’rin olgan afsonalar kabi tarixiy afsonalar saqlanib qolgan. Shuning uchun ham bu afsonalarning avloddan-avlodga kelganligi ajablanarli emas. O’rta asr tarixchilari bu afsonalarni, antik zamon tarixchilari yozib qoldirgan oz-moz ma’lumotlar bilan birga, yangi davr boshlarida qadimgi Sharq olamining allaqachonlar unutilgan xalqlari madaniyatiga qaytadan qiziqish uyg’otgan olimlarga meros qilib o’tkazganlar. Old Osiyoning qadimgi xalqlari to’g’risida yozgan antik tarixchilar orasida eramizdan avvalgi IV—III asrlarda yashagan bobillik Beros alohida o’rin tutadi. U Bobildagi Marduk ibodatxonasining kohini bo’lgani sababli, ibodatxona arxivlaridan fondalanish ` 49 «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya imkoniyatiga ega bo’lgan, bu hol esa uning ishinn yengillashtirgan. Aleksandr Makedonskiy va dastlabki Salavkalarnnng zamondoshi Beros grek madaniyatiga daxldor bo’lgan, Bobil tarixi hamda madaniyatini u o’sha zamonning bilimdon kishisi nuqtai nazaridan ta’riflab bera olgan. Shunnng uchun Beros grek tilida Bobil tarixi va mifologiyasi ocherkidan iborat katta tarixiy asar yarata olgan. Berosning asari uch kitobdan iborat. «Donishmandlik» deb atalgan birinchi kitobda Bobil miflari bayon etilgan. Ikkinchi kitobda afsonalardagi dunyo to’foni dazridan tortib to shox Pulning (ya’ni osur podshosi Tiglatpalasar III ning) podsholik qilish davrigacha bo’lgan Mesopotamiya tarixi bayon qilingan. Uchinchi kitobda Mesopotamiya tarixining Aleksandr Makedonskiy o’limigacha bo’lgan davri tasvirlangan. Xulosa: Afsuski Berosning asari to’la saqlanib qolmagan. Beros asarining Iosif Flaviy va boshqa yozuvchilarning asarlarida keltirilgan parchalari va qitatalarigina 11 bizning zamongacha yetib kelgan. Bu parchalar ibtidoiy zamonlar, to’fon davri, patriarxlar, Sinaxerib va Navuxodonosor haqidagi qissalardan iborat. Kelib chiqishi va tarixi

Dajla va Furot daryolari yaqinidagi erlar etishtirish uchun juda mos edi. Har yili daryolar toshib, er unumdorligini oshirgan. Biroq, mintaqada muammo yuzaga keldi: yomg'irning etishmasligi. Bu shuni anglatadiki, mintaqa aholisi suv oqimini boshqarishni o'rganmaguncha qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanish mumkin emas edi.
Sanalar bo'yicha kelishmovchiliklar mavjud bo'lsa-da, tarixchilar dastlabki qishloq xo'jaligi jamoalari miloddan avvalgi 7000 yillarda mintaqaning shimolida joylashgan deb da'vo qilishadi. O'z navbatida, janubda ular miloddan avvalgi 5500 yilgacha paydo bo'lmagan.
O'tgan sana Mesopotamiyaning janubiy qismida joylashgan Shumer aholisi sug'orish kanallari, to'g'onlar va hovuzlarni qurishni boshladilar. Ushbu infratuzilmalar tufayli ular ko'plab mahsulotlarni etishtirishga muvaffaq bo'lishdi va aholi soni sezilarli darajada oshdi.
Tarixchilar Mesopotamiya tarixini besh davrga bo'lishdi, beshta turli imperiyalar: Shumer, Akkadiya, Bobil, Ossuriya va Yangi Bobil imperiyalari.

El Obid davri (miloddan avvalgi 5500-4000)

Ma'lumki, bu davrdagi dastlabki aholi punktlari miloddan avvalgi 5000 yilda sodir bo'lgan. ammo, uning buyuk ulug'vorligi taxminan 500 yil o'tgach paydo bo'ldi.
Bu davrda ba'zi ko'chmanchi xalqlar Zagros tog'laridan bu erga kelishgan. Aholi punktlari kattalashib bordi va ijtimoiy tashkilot aholi soniga moslashish uchun o'zgarib bordi.
Ushbu davrdagi eng muhim shaharlardan biri bu uning nomini bergan shahar: Obid. Topilgan qoldiqlar uylarning pishgan loy g'isht bilan qurilganligini isbotlaydi.
Xuddi shu tarzda, ushbu bosqichda shaharlarda allaqachon diniy binolar barpo etilgan. Teras shaklini va to'rtburchaklar rejasini hisobga olgan holda, mutaxassislar ular ziggurotlarning ilgari ekanligini aytishadi. Bu davrning yana bir o'ziga xos xususiyati sug'orish texnikasining, ayniqsa sug'orish kanallarining rivojlanishi edi.

Shumerlar

Birinchi buyuk Mesopotamiya tsivilizatsiyasi Shumer edi. Miloddan avvalgi 3000 yildan tashkil topgan bu shaharcha. Uruk, Uma yoki Ur alohida ajralib turadigan bir qator shahar-davlatlar.Ularning har birini qonuniyligi mahalliy qo'riqchi xudosi o'rinbosari bo'lgan mutlaq qirol boshqargan.
Ushbu tsivilizatsiyaning muhimligiga va uning shohlari ro'yxatlari topilganiga qaramay, haqiqat shundaki, ular haqida juda ko'p ma'lumot yo'q.
Masalan, ularning iqtisodiyoti qishloq xo'jaligiga asoslanganligi va mixxat yozuvidan birinchi bo'lib foydalanganliklari ma'lum. Bundan tashqari, ular buyuk diniy ibodatxonalarni ko'targanliklari ma'lum.
Shunga o'xshab, dalillar shuni ko'rsatadiki, Uruk shahri Mesopotamiyaning butun janubida o'z madaniyatini kengaytirgan. Uning ta'siri tufayli boshqa hududlarda ko'proq shaharlar qurildi. Tez-tez bo'lib turadigan urushlar bu shaharlarning mudofaa devorlari bilan jihozlanishiga olib keldi.

Akkad imperiyasi

Shumerlar erishgan farovonlik mintaqaga turli xil ko'chmanchi qabilalarni olib keldi. Semit kelib chiqishi bo'lgan bu xalqlar orasida arablar, ibroniylar va suriyaliklar bo'lgan. Bosqinlar miloddan avvalgi 2500 yildan boshlab doimiy bo'lgan. va ular tez orada shumerlardan siyosiy ustunlikni qo'lga kiritishga muvaffaq bo'lishdi.
Miloddan avvalgi 3000 yillarda Mesopotamiyaning shimoliy qismiga ko'chish to'lqinlari yetib kelgan. Natijada, amoritlar kabi guruhlar, shu jumladan finikiyaliklar, ibroniylar, aramiyaliklar va akkadiyaliklar, ya'ni ko'proq ahamiyat kasb etgan semit xalqlari yaratildi.
Miloddan avvalgi 1350 yillarda akkadlar Kish shahrini bosib oldilar. Keyinchalik, Sargon boshchiligida ular Agade nomli yangi poytaxtga asos solishdi va Shumerning qolgan shaharlarini bosib olishga kirishdilar. Ushbu fathdan keyin Akkad imperiyasi tarixda birinchi bo'ldi.
Mintaqadagi siyosiy beqarorlik Sargon vafotidan keyin imperiyaga ta'sir ko'rsatdi. U orasida ajralib turadigan merosxo'rlar ko'plab qo'zg'olonlarga duch kelishlari kerak edi. Shunga qaramay, Sargonning nabirasi Naram-Sin o'z hukmronligini boshqa shahar-shtatlar hisobidan kengaytirishga muvaffaq bo'ldi.
Nihoyat, doimiy isyonlar va Gutilar va Amoritlarning bosqinchiligi imperiyani ochilishiga olib keldi, taxminan miloddan avvalgi 2220 y. Amoritlar butun mintaqani boshqarish uchun kelganlar.

Shumer Uyg'onish davri

Ba'zi Shumer shahar-davlatlari akkadiyaliklarga qarshilik ko'rsatishga muvaffaq bo'lishdi. Ular orasida Uruk, eng muhimlaridan biri.
Yodgorlik lavhasiga ko'ra, u Shumer hokimiyatining qisqa vaqt ichida qayta tiklanishiga boshchilik qilgan Utu-gigal ismli Uruk qiroli edi. Miloddan avvalgi 2100 yilga kelib, monarx Shumer erlarida o'rnashgan Gutilarni mag'lub etdi.
Ur shahridan bo'lgan yana bir Shumer qiroli o'z navbatida Utu-gigalni mag'lub etdi. Bu Urga Urukni Uyg'onish deb atalgan davrda Urukni mintaqadagi eng qudratli shahar sifatida tan olishga imkon berdi.
Avvalgi voqealardan farqli o'laroq, Ur monarxlari Sargonning Akkad imperiyasi davrida qilgan ishlari tasvirida markazlashgan Shumer hokimiyatini yaratishga harakat qildilar. Bundan tashqari, ular o'z hududlari akkadiyaliklarnikidan oshib ketguncha fath kampaniyasini boshladilar.
Ushbu bosqich miloddan avvalgi 2003 yil, Arabistondagi amoritlar g'oliblari shumerlarni mag'lubiyatga uchratganda tugagan.

Bobilliklar va Ossuriyaliklar

Ur o'z gegemonligidan mahrum bo'lganida, mintaqa deyarli har bir shaharda asta-sekin turli xil Amorit sulolalarining ko'tarilishini boshdan kechirdi. Ularning bir nechtasi keyingi o'n yilliklarda ustunlik haqida bahslashdi. To'qnashuvlar va bosqinlar doimiy edi.
Shimoliy Mesopotamiyada bir qancha kuchli davlatlar paydo bo'ldi, ehtimol ular Anadolu bilan savdo-sotiq tomonidan boshqarilgan. Ushbu davlatlar orasida Ossuriya ajralib turdi, u O'rta er dengizigacha kengayishga muvaffaq bo'ldi.

Rangsiz Bobil imperiyasi

Hammurapining o'sha paytda ahamiyatsiz bo'lgan Bobil taxtiga kelishi miloddan avvalgi 1792 yilda sodir bo'lgan. Monarx Ur bilan to'qnashuvdan boshlangan hukmronliklarini kengaytirish strategiyasini boshladi. Dajla sohilidagi shaharlar tomonidan tashkil etilgan bir necha qo'shni podshohliklarni va koalitsiyani mag'lubiyatga uchratgandan so'ng, Xammurapi o'zini Sargon davrida paydo bo'lgan va butun Mesopotamiya ustidan nazoratni kuchaytirish uchun foydalanilgan Shumeriya akadini e'lon qildi.
Shohlikning kengayishi keyingi yillarda, 1753 yilda Mesopotamiyaning shimoliy qismida joylashgan Ossuriya va Eshnunnani qo'shib olishgacha davom etdi.
Xammurapining ishi uning figurasini mifologiyalashishiga olib keldi.U o'zining harbiy g'alabalaridan tashqari, katta infratuzilmalarni qurish va insoniyat uchun birinchi qonunlar kodini tuzish uchun javobgardir.
Monarx vafotidan so'ng, miloddan avvalgi 1750 yilda uning o'g'li Samsu-iluna taxtni egalladi. Shu vaqtdan boshlab qirollikka ko'chmanchi qabilalar Casitas hujum qila boshladi. Ushbu bosqinchilik urinishlari miloddan avvalgi 17-asrda ham davom etib, imperiyani yo'q qildi.
Oxir-oqibat, Xet podshohi Mursili I Bobil qarshiliklarini tugatdi va Kasitalar mintaqani egallab olishdi.

Ossuriyaliklar

Miloddan avvalgi 1250 yil atrofida Ossuriya butun shimoliy Mesopotamiyani egallab oldi. Ushbu shahar shahar-shtatlarda tashkil etilgan bo'lib, monarxiya mintaqaning ikkita poytaxtida joylashgan edi: Nineviya va Assur.
Bu sodir bo'lishidan oldin Ossuriyaliklar Anadolu bilan biznesda ustun mavqega ega bo'lishdi. O'sha yarim orolda ular oltin, kumush va bronzani tashish uchun foydalanadigan ba'zi savdo portlarini yaratdilar.
O'z shohligini o'rnatmasdan oldin boshqa imperiyalar hukmronligi ostida bo'lgan Ossuriyaliklar ham buyuk jangchi edilar, ular juda zo'ravon deb tanilgan edilar. Ularning temirni zarb qilishni yaxshi bilishlari ularga yaxshi qurollardan tashqari, imkoniyat yaratdi.
Uning eng ulug'vor paytlaridan biri Tiglatpileser I davrida (miloddan avvalgi 1115-1077) bo'lgan. Bu shoh Bobilda Navuxadnazar I ni mag'lubiyatga uchratdi va o'z hukmronligini O'rta er dengiziga qadar kengaytirdi. Biroq, keyingi asrda uning kuchi pasayib ketdi.

Yangi Bobil imperiyasi

Bobilning o'z kuchini qaytarib olishida yana bir semit xalqi - Xaldeylar mas'ul edilar. VII asr oxirida shaharni qayta asos solgan shoh Nabopolassar edi. Uning o'g'li Navuxadnazar II taxtni meros qilib oldi va Mesopotamiyaning butun tarixidagi eng muhim hukmdorlardan biriga aylandi.
Uning siyosati va bosib olgan fathlari tufayli uning imperiyasi Mesopotamiyadan Suriyaga va O'rta er dengizi sohillariga qadar tarqaldi.

Fors istilosi

Bobilning bu qayta tug'ilishi miloddan avvalgi 539 yilgacha davom etgan, o'sha paytda Fors shohi Kir shaharni bosib olib, Mesopotamiya bo'ylab o'z hukmronligini o'rnatgan.

Geografik va vaqtinchalik joylashish

Mesopotamiya, o'z nomidan ko'rinib turibdiki, Dajla va Furot daryolari o'rtasida, Yaqin Sharqda joylashgan.
Geografik jihatdan u Arabiston yarim orolining shimolida joylashgan. Birinchi tsivilizatsiyalar joylashgan hudud sharqda Eron, shimolda Anadolu va g'arbda Suriya bilan chegaradosh.

Vaqtinchalik joylashuv

Ba'zi mualliflar Mesopotamiyadagi tsivilizatsiya 3500 a atrofida tug'ilgan deb tasdiqlashadi. Boshqalar, aksincha, bu miloddan avvalgi 5000 yilda sodir bo'lganligini ta'kidlashadi. S
Boshqa tomondan, forslarning bosqini ularning eng muhim tsivilizatsiyalarining oxirini belgilash uchun ishlatiladi.

Mesopotamiya iqtisodiyoti

Ko'pgina mutaxassislarning fikriga ko'ra, iqtisodiyot Mesopotamiyada tug'ilgan. Ushbu bayonotning sababi shundaki, ular birinchi marta tashkil etishda iqtisodiy vaziyatni hisobga oldilar.
Shuni yodda tutish kerakki, iqtisodiy vaziyatlar ularning tsivilizatsiyalarining to'rt ming yillik tarixi davomida o'zgarib turardi. Bundan tashqari, ushbu tadbirlar doimiy urushlar va bosqinlar sharoitida amalga oshirildi. Biroq, uning iqtisodiyotida vaqt o'tishi bilan saqlanib qolgan ba'zi jihatlar mavjud edi.

dehqonchilik

Dajla va Furot oralig'idagi Mesopotamiyaning geografik joylashuvi qishloq xo'jaligini asosiy iqtisodiy faoliyatiga aylantirdi.
Biroq, yomg'irning etishmasligi daryo havzalaridan uzoqda joylashgan erlarda ekinlarni etishtirishni juda qiyinlashtirdi. Shu sababli mintaqa aholisi o'z erlariga suv olib keladigan samarali sug'orish tizimini qurishlari kerak edi.
Sug'orishni yaxshilash bo'yicha texnik yangiliklardan tashqari Mesopotamiyaliklar g'ildirak va shudgorni ixtiro qilganlar. Ikkala elementdan foydalangan holda, ular erni osonroq ishlov berishga muvaffaq bo'lishdi.
Eng keng tarqalgan mahsulotlar orasida yormalar (arpa, bug'doy, javdar yoki sesame), zaytun daraxtlari, xurmo yoki uzum bor edi.

Savdo

Dastlab, ishlab chiqarilgan barcha narsalar ichki iste'molga mo'ljallangan edi. Vaqt o'tishi bilan savdo uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan ortiqcha narsalar mavjud edi.
Boshqa tomondan, hunarmandlar tijorat uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan buyumlarni, masalan, ovqatlanish uchun idishlar, asboblar, naqshlar yoki dastgohlar uchun og'irliklar yasashgan.
Shumerlar bir muncha vaqtgacha uzoq joylarga etib boradigan savdo yo'llarini tashkil qildilar. Shunday qilib, ular Anadolu, Suriya va Hindistonga etib borishlari ma'lum bo'ldi. Odatda ular Mesopotamiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlarni yog'och, tosh yoki metall kabi xom ashyoga almashtirdilar.

Metallurgiya

Mesopotamiyada mis yoki bronza kabi metallar juda tez orada ishlatila boshlandi. Ko'pincha, bu metallardan kuchli qurollar tayyorlash uchun foydalanilgan. Xuddi shunday, ular mehnat qurollarini tayyorlash uchun ham ishlatilgan.
Miloddan avvalgi 3500 yillarda bronza keng tarqalgan. Ushbu mis kalay qotishmasi boshqa materiallarga qaraganda kuchliroq bo'lib, asboblar, qurol-yaroqlar yoki bezaklar uchun ishlatilgan. Mintaqaning hayotini sezilarli darajada yaxshilagan ushbu qotishmaning yana bir ishlatilishi buqalar sudrab boradigan omochlarga metall choyshab yasash uchun material sifatida ishlatilgan.

Din

Mesopotamiyada joylashgan turli xil tsivilizatsiyalar o'z xudolari va e'tiqodlariga ega edilar. Umumiy jihati shundaki, barcha dinlar ko'p xudojo'y edi.

Xudolarning xususiyatlari

Ta'kidlanganidek, Mesopotamiyadagi turli xil dinlar ko'p xudojo'y edi. Bu shuni anglatadiki, ular turli xil xudolarga sig'inishgan.
Yunon mifologiyasida bo'lgani kabi, Mesopotamiya xudolari umuman inson qiyofasi va xulq-atvoriga ega edi. Shunday qilib, ular ovqatlanishdi, turmush qurishdi, o'zaro urushdilar yoki farzand ko'rishdi. Biroq, odamlardan farqli o'laroq, bu xudolar o'lmas va buyuk kuchlarga ega edi.
Umuman olganda Mesopotamiya aholisi o'z xudolaridan qo'rqishgan. Ular juda qasoskor edilar va odamlar ularga bo'ysunmasdan turib shafqatsiz bo'lishdan tortinmasdilar. Hatto shohlar ham jazolashlari mumkin emas edi, shuning uchun xudolar ularning qarorlarini ma'qullayaptimi yoki yo'qligini bilish uchun har doim ruhoniylarga murojaat qilishgan.

Asosiy xudolar

Mesopotamiyadagi xudolar panteoni umuman ierarxik edi. Shu tarzda, ba'zi bir yirik va boshqa kichik xudolar mavjud edi.
Shumerlarning eng muhim xudolari Enlil (suv xudosi), Enki (yer xudosi) va Aun (osmon xudosi) edi. Semit xalqlari istilosidan keyin bu uchlikni Ishtar (urush, unumdorlik va muhabbat ma'budasi), Sin (oy xudosi) va Shamash (yulduzlar va Quyosh xudosi) o'zgartirdi.
Miloddan avvalgi II ming yillikda Bobilning hukmronligi keyingi diniy o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Shahar xudosi Mardukning ahamiyati tobora ortib bormoqda va asosiy xudoga aylandi.

Ruhoniylar

Dinning ahamiyati ruhoniylarni eng qudratli sinflardan biriga aylantirdi. Uning vazifasi har kuni tegishli marosimlarni bajarish va diniy bayramlarni tashkil qilishni o'z zimmasiga olish edi. Kohinlar, erkaklar va ayollar har doim yuqori sinf oilalaridan edilar.
Mesopotamiya aholisining dinlari sehrlarini o'z e'tiqodlari qatoriga kiritgan. Shu sababli, ular ruhoniylar ma'lum kuchlarga ega deb o'ylashdi, masalan, jinlarni chiqarishga imkon berishdi.
Miloddan avvalgi 3-ming yillikdan Mesopotamiya dinida yana bir muhim omil. bu muqaddas fohishabozlikning mavjudligi edi. Bu Ishtar kultiga aloqador edi.
Sodiq ruhoniyga u bilan jinsiy aloqada bo'lish uchun pul to'lagan va shu tariqa ma'budani ulug'lagan. Ushbu ruhoniy lavozimlarini egallagan ayollar ijtimoiy jihatdan juda obro'li edilar.

Mesopotamiya madaniyati

Iqtisodiyotda yoki siyosatda bo'lgani kabi, Mesopotamiya madaniyat sohasidagi ko'plab xizmatlarning beshigi edi. Eng muhimi, ehtimol yozishni rivojlantirish edi.

Adabiyot

Dastlab yozuv faqat rasmiy hujjatlarda, ayniqsa hisob-kitoblarni yuritish uchun ishlatilgan. Keyinchalik u voqealar, hikoyalar, afsonalar yoki falokatlarni aks ettirish uchun ishlatila boshlandi.
Bu dastlab diniy jihatlarga yo'naltirilgan yozma adabiyotning tug'ilishini anglatadi.
Shunday qilib, shumerlar uchta buyuk mavzuda yozishgan:

• 
  Xudolarni ulug'lash uchun matnlar bo'lgan madhiyalar.
  
• 
  Podshohlar yoki shaharlar, xudolar ishtirokidagi hikoyalar bog'liq bo'lgan afsonalar.
  
• 
  Har qanday halokatli hodisani qayd etgan va bu xudolarning g'azabiga sabab bo'lgan nola.
  

Shumerlar hikmatlar to'plamlaridan tashqari, dialog shaklida she'r turini yozishni boshladilar.

Haykaltaroshlik

Mesopotamiya haykaltaroshligining asosiy mavzusi xudolar va hukmdorlar bo'lgan. Har bir ish mukammal individualizatsiya qilingan va aksariyat hollarda aks ettirilgan personaj nomini o'z ichiga olgan.
Monumental va parietal, stela, emalli g'isht va muhr eng yengil usullar edi. Ikkinchisi ularda to'liq tarixni rivojlantirishga imkon berdi.
Odamlarni tasvirlashda rassomlar mukammal mutanosiblikni izlamaganlar. Kontseptual realizm deb nomlangan uslubda bosh va yuz mutanosib edi. Jismlar, aksincha, umuman nosimmetrik edi.
Yana bir takrorlanadigan mavzu yirik buqalarning vakili edi. Bunday holda, haykaltaroshlar realizmni tanladilar. Ushbu hayvonlar mintaqada himoya daholari deb hisoblangan.

Siyosiy va ijtimoiy tashkilot

Hududda bir nechta tsivilizatsiya mavjud bo'lganiga qaramay, siyosiy tashkilot ba'zi umumiy xususiyatlarni saqlab qoldi. Shunday qilib, mutlaq monarxiya barcha hududlarda boshqaruv shakli bo'lgan. Shohlarning qonuniyligi xudolardan kelib chiqqan, chunki ular ularning avlodlari deb hisoblangan.

Urushlar

Dastlab Mesopotamiya aholisi o'zlarini mustaqil shahar-davlatlarga birlashtirdilar. Ularning orasidagi urushlar juda tez-tez bo'lib turardi, chunki ularning hammasi o'zlarining kuchlari va hududlarini ko'paytirishga intildilar. Biroq, Shumerlar davrida katta birlashma sodir bo'lmadi.
Aynan Akkad imperiyasi o'sha podshoh tasarrufidagi hududni birlashtirishga muvaffaq bo'lgan. Birinchi marta hokimiyat to'planib, hukmdorlar sulolalar yaratdilar.
Ushbu yutuqqa qaramay, imperiya uzoq umr ko'rmadi. Bobilliklar o'z hududlarini bosib olib, o'zlarining siyosiy birligini o'rnatdilar.

Hukumat tuzilishi

Ta'kidlanganidek, qirol Mesopotamiya siyosatida barcha hokimiyatni to'plagan. Ko'pgina hollarda, monarx to'g'ridan-to'g'ri xudolar shahridan kelib chiqqan deb ishonishgan.
Shohlar o'zlariga bergan unvonlari orasida "koinot shohi" yoki "buyuk shoh" unvonlari ajralib turardi. Xuddi shu tarzda, "ruhoniy" nomlari ham nisbatan tez-tez uchrab turar edi, chunki ular o'z xalqlariga rahbarlik qilishlari kerak edi.
Eng muhim monarxlardan uchtasi Buyuk Sargon, Gilgamesh va Xammurapi edi. Taxtga vorislik birinchi erkak bolaga to'g'ri keldi.
Podshoh ostida, qat'iy ijtimoiy ierarxiyada oliy ruhoniylar, ulamolar, harbiylar, savdogarlar, jamoat deb nomlanganlar va nihoyat, qullar bo'lgan.

Mesopotamiya madaniyati hissalari

Mesopotamiyada hukmronlik qilgan turli xil tsivilizatsiyalar juda ko'p texnik, ijtimoiy va siyosiy yangiliklarni yaratdi.

dehqonchilik

Ushbu hissalardan birinchisi qishloq xo'jaligi edi. Ekinlarni boshqarish imkoniyatiga ega bo'lishning tarixiy ahamiyati juda katta edi, chunki bu odamlarni harakatsiz yashashga, shaharlarni qurishga va oxir-oqibat birinchi tsivilizatsiyalar paydo bo'lishiga olib keldi.
Mesopotamiyaliklar qishloq xo'jaligini rivojlantirish bilan bir qatorda hayvonlarni uyg'otishni ham o'rgandilar, shu bilan chorva mollarini yaratdilar

Yozish

Tarixchilarning ta'kidlashicha, yozuv miloddan avvalgi 3300 yillarda paydo bo'lgan. Mesopotamiyada. Birinchi matnlar tijorat yozuvlari va ma'badlarga etkazish uchun mo'ljallangan qishloq xo'jaligi mahsulotlarining ro'yxatlari edi.
Ushbu matnlarni yozish uchun mas'ul ulamolar loydan yasalgan lavhalarga yozish uchun uchli asbobdan foydalanganlar.
Vaqt o'tishi bilan tizim rivojlanib, yanada murakkablashdi. Shunday qilib, yozma ravishda qoldirilgan ma'lumotlar kengaytirildi.
Ushbu birinchi yozuv tizimida belgilar (piktogrammalar) ishlatilgan. Bu haqiqiy ob'ektlarni chizmalar bilan tasvirlash haqida edi. 500 yil o'tgach, ushbu belgilar mavhum g'oyalarni ifodalash uchun yanada murakkablashdi.
Xuddi shunday, piktogrammalar asta-sekin tovushlarni ifodalovchi fonetik belgilarga o'tib ketdi.

Erkaklar va ayollar o'rtasida teng huquqlar

Mesopotamiya jamiyati umuman ierarxik bo'lgan bo'lsa-da, uning qonunlarida ko'p jihatdan erkaklar va ayollar tengligi mustahkamlangan.
Erkaklar bilan teng huquqli ayollarga berilgan eng muhim huquqlar qatoriga ularning erga egalik qilish huquqi, ajrashish va ajrashish, savdogar bo'lish yoki o'z biznesini ochish huquqlari kiradi.

Qonunlar

Mesopotamiyada paydo bo'lgan muhim hissalardan yana biri bu qonun kodekslari edi. Bular turli shohlar tomonidan qabul qilingan qarorlarga asoslangan edi.
Arxeologik tadqiqotlar ushbu kodlarning bir nechtasining izlarini topishga imkon berdi. Ular orasida Urukagina, Lipit Ishtar va, avvalambor, Xammurapi bor edi.

Ushbu so'nggi kod o'sha davrdagi qonunchilik ishining eng yaxshi namunasi hisoblanadi. Podshoh Xammurapi o'zi boshqargan barcha hududlarda qo'llaniladigan 200 dan ortiq qonunlarni yozma ravishda yozib qo'yishni buyurdi. Texnologiya va innovatsiyalar

Mesopotamiyada amalga oshirilgan texnologik yutuqlarning asosini uning olovni egallashi tashkil etdi. Buning natijasida pechlarning texnik quvvati ancha yaxshilandi, bu esa gips va ohak olish imkonini berdi.
Ushbu ikkita material to'g'ridan-to'g'ri pechlarga joylashtirilgan yog'och idishlarni qoplash uchun ishlatilgan. Bu oq dasturxon deb nomlangan usuldir va keramika salafi hisoblanadi.
Beyda konlaridan topilgan qoldiqlar ushbu texnikaning hech bo'lmaganda miloddan avvalgi 9-ming yillikdan boshlanganligini tasdiqlashimizga imkon beradi. U erdan u shimolga va qolgan hududga tarqaldi. Miloddan avvalgi 5600 dan 3600 yilgacha Mesopotamiyada allaqachon ishlatilgan.

Metallurgiyaning paydo bo'lishi

Arxeologlar miloddan avvalgi 6-ming yilliklarga oid ba'zi bir kichik sun'iy metall buyumlarni topdilar. Biroq, bu faqat miloddan avvalgi uchinchi ming yillikning o'rtalariga qadar. Qachon pechlar metallardan foydalanishni umumlashtirish va metallurgiyaning paydo bo'lishini ta'minlash uchun etarlicha yaxshilangan bo'lsa.
Miloddan avvalgi III ming yillikdagi arxeologik joylar. Ularning tarkibida ko'plab metall buyumlar mavjud bo'lib, ularning tarkibi o'yma bilan emas, balki quyma bilan qilinganligini ko'rsatadi. Bundan tashqari, qotishmalar bilan yasalgan ba'zilari paydo bo'la boshlaydi.
Qotishma orqali olingan birinchi metall bronza bo'lib, u misni asbob va qurollarning asosiy materiali sifatida almashtirdi. Uning afzalliklari, uni ko'proq ishg'ol etgan tsivilizatsiyalarga katta ustunlik beradigan katta qarshilik va qattiqlik edi.
Metallurgiya evolyutsiyasining keyingi bosqichi miloddan avvalgi 1200-1000 yillarda sodir bo'lgan: temirdan foydalanish. O'sha vaqtga qadar u juda kam uchraydigan material edi, uning narxi oltinga o'xshash edi. Yangi qazib olish va eritish texnikasi undan foydalanishni ancha tez-tez amalga oshirishga imkon berdi.
Temir qurollar va qurollar eng katta kuchga ega bo'lib, jamiyatlar evolyutsiyasida, shuningdek, turli tsivilizatsiyalar o'rtasidagi urushlarda asosiy omillar bo'lgan.

G'ildirak

G'ildirak Mesopotamiyaliklarga tegishli ixtirolarning yana biri edi. Dastlab, ushbu ob'ekt qishloq xo'jaligida ishlatilgan, erni haydashni yaxshilagan.
Keyinchalik, u transportda ham foydalanila boshlandi. Arxeolog Ser Leonard Vuli 1922 yilda ikkita to'rt g'ildirakli vagonlardan tashkil topgan transport vositasini topdi. Ur shahrida topilgan ushbu transport eng qadimgi transport vositalaridan biri hisoblanadi.

Sug'orish

Ta'kidlanganidek, Mesopotamiyada dehqonchilik maydonlarining unumdorligi faqat daryo havzalari bilan chegaralangan. Yomg'irning etishmasligi, ayniqsa janubda, yozda erlar qurib qoldi va hosil juda kam edi.
Mesopotamiya aholisi daryolardan uzoq qishloq xo'jaligi joylariga suv etkazib beradigan tizimlarni topishi kerak edi. Buning uchun ular birinchi sug'orish tizimlarini qurishdi. Eng qadimgi va eng asosiy suvni sug'orish uchun suvni manbasidan qishloq xo'jaligi erlariga olib boradigan kanallar edi.

Nishab

Mesopotamiya tsivilizatsiyasining ulug'vorligining so'nggi bosqichi Yangi Bobil imperiyasi davrida, ayniqsa Navuxadnezor II davrida sodir bo'lgan.
Ushbu Bobilning tiklanishi taxminan bir asr davom etdi. Keyinchalik, ularning tsivilizatsiyasi Buyuk Kir boshchiligidagi forslar ittifoqiga bo'ysundi.

Forslarning istilosi

Bobil boshqaruvining tugashiga tashqi va ichki turli omillar sabab bo'ldi. Ikkinchidan, Ossuriya ruhoniysining o'g'li monarx Nabonidusga xalqning qarshiliklari ajralib turdi, u qonuniy shohni ag'darib tashlaganidan keyin hokimiyatga keldi.
Kuchli ruhoniylar ham Nabonidusga qarshi turishdi. U Marduk xudosiga sig'inishni yo'q qildi va oy xudosi Singa bag'ishlangan yangisini yaratdi.
Boshqa tomondan, Ahmoniylar imperiyasining hukmdori Buyuk Kir Mesopotamiyaning sharqidagi ulkan hududni bosib olgan edi. Butun O'rta Sharqda faqat Neo-Bobil imperiyasi o'z mustaqilligini saqlab qoldi va Mesopotamiya, Suriya, Yahudiya, Arabistonning ayrim qismlari va Finikiyani nazorat qildi.
Va nihoyat, Kir o'zini qadimgi Bobil monarxlarining qonuniy vorisi deb da'vo qildi. Vaqt o'tishi bilan uning Bobilda mashhurligi Nabonidga qaraganda ko'proq edi.

Bobilning qulashi

Miloddan avvalgi 539 yilda Buyuk Kir Bobilga bostirib kirdi. Fathga oid hujjatlar bir-biriga ziddir, chunki ba'zilari shahar qamal qilinganligini, boshqalari esa hatto qarshilik ko'rsatolmasligini va jang qilish kerak bo'lmasdan zabt etilganligini ko'rsatadi.
Tarixchilar qazib olishga muvaffaq bo'lgan yagona yagona haqiqat - Kir Evfrat daryosining suvlarini muammosiz kesib o'tish uchun yo'naltirishga buyruq bergan. Shundan so'ng, uning qo'shinlari bayram nishonlanayotgan bir kechada Bobilga kirishdi. Shahar urushsiz tortib olindi.