Qadimgi mesopataniya va bobilda uerof bitiklari

QADIMGI MESOPATANIYA VA BOBILDA UEROF BITIKLARI


Reja:

1. 
   Bobil kalendari
   
2. 
   Qadimgi Bobil davlatining vujudga kelishi
   
3. 
   Bobilda Uerof bitiklari
   

Yer yuzida yaratilgan birinchi qamariy Kalendarning vatani deb Bobil hisoblanadi. Bobil kalendari yaratilishi eramizdan avvalgi uch minginchi yillarning о‘rtalariga tо‘gri keladi. Mesopatamiya – Dajla va Frot oraligining janubiga joylashgan Shumer mamlakatidagi shahar о‘z kalendariga ega edi. Bobil podshosi Hammurapi (er.av. 1792-1750 yillar) ikki daryo oraligidagi Uruk, Kish, Ur, Lagosh va boshqa shahar-davlatlarni о‘z kо‘l ostiga olib, yirik Bobil davlatini tuzdi. Bobil о‘sha vaqtda dunyodagi eng kuchli va boy mamlakatlardan biriga, ilm-fan, madaniyat, san’at hamda dengizchilikning markaziga aylangan edi. Bu yerda astronomiya fani ham keng rivoj topdi. Hammurapi podsholigi vaqtida Ur shaxrining kalendari Bobilning rasmiy kalendariga aylanadi. Aslida bu yerning ob-xavosi kuruk va jazirama issik bо‘lib, axolining xayoti bevosita baxorda tо‘lib okuvchi ikki daryo bilan bog’langan. Kishlok xо‘jaligi suv okimiga alokador edi. Buning uchun oldindan kakrab yotgan yerlarga suv chikarish kabi ogir ishlarni bajarishda kalendar kerak bо‘ldi.

Kunduz kunlari jazirama Quyosh nurlari ostida ishlab bо‘lmas, buning uchun kechkurun ishlab, oy chikishi, oy fazalari va qamariy oyni о‘rganib boriladi. Avvaliga bu kalendar qamariy kalendar edi: u 29 va 30 kunlik 12 ta iborat bо‘lib, har oyning boshlanishi yangi oyning kо‘rinishiga tо‘gri kelardi. Yilning birinchi oyi Hozirgi kalendar bо‘yicha taxminan 22 mart – 22 aprelga tо‘gri kelgan. Yil esa yetti kunlik haftalarga bо‘lingan edi. Yil shunday bо‘lib davomiyligi 354 kunni tashkil qilgan. Koxinlar bu vaqt hisobini 4 ming yil mukaddam tuzganlar. Biroq ular amalda yilning necha kundan iboratligini aniq bilmaganlar. Tezda aniq bо‘ldiki, yangi yil 354 kundan keyin kelmadi. Chunki kalendar yilning boshlanishi daryo suvlarining toshishiga ham, yangi Oyning kо‘rinishiga ham tо‘gri kelmaydigan bо‘lib qoldi. Koxinlar bu noaniqlikni tо‘grilash uchun vaqti-vaqti bilan kalendarga 13-oyni kiritishdi. Har sakkizta yilning 2, 5, 7-yili 13-oydan, qolgan beshta yil esa 12 oylik yilligicha qoldi. Shunday qilib xо‘jalik xayot extiyojlari, turmush tarzidan kelib chiqib qamariy – shamsiy kalendar yuzaga keldi. Bu kalendarda vaqtni Oyga asoslanib hisoblash asosiy о‘rin egallasa ham, lekin bu hisob tabiatdagi о‘zgarishlarga, Quyoshning tabiatdagi harakatiga bog’langan edi. Bobil astronomlari eramizdan avvalgi 380 yillarda 19 yillik siklni kashf etdilar. Shundan sо‘ng eramizdan avvalgi IV asr oxirlaridan boshlab bu yerdagi qamariy kalendar – shamsiy kalendarga aylanadi. Qadimgi bobilliklar aniqrok kalendar yaratdilar, ammo, qamariy oyning davomiyligini 29,5 sutka hisoblab, aslida 29,5306 sutkaga teng ekanligini bilmadilar. Bu farq yil davomida 3 sutkaga oshib borgan. Ularning kalendari taxminiy edi. Chunki ular tropik yilning uzunligini (esda tuting: 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniya) aniq belgilay olmagan edilar. Ammo bobilliklar kalendari boshqa Xalqlarning Oyga qarab vaqtni hisoblashlari uchun asos qilib olingan.Qadimgi Bobilda 1 sutka 24 soatga bо‘linib, har soat kandaydir sayyora ta’sirida bо‘lgan. (bu xakda vuqorida tо‘xtalib о‘tgan edik). Shunday qilib bobilliklar uzok о‘tmishda xatto Oy va Quyosh tutilishlarini ham oldindan aytib berishgan. Bir oyni har biri 7 kundan iborat 4 qismga bо‘lishgan. Shu tarika hafta yuzaga keldi. Sutkani soatlar va daqiqalarga bо‘lishgan.
Gerodot taxminan er.avv. 485-yilda Kichik Osiyodagi Galikarnas shahrida tug`iladi. Uning otasi anchagina badavlat odam bo`lgan. Gerodot o`z vatanining siyosiy hayotida faol qatnashadi, keyinchalik qanday sabab bilandir, ona yurtini umrbod tark etib, hayotining ko`p qismini sayohatda o`tkazadi: Misrni, Eronni, Bobilni, Finikiyani, Qora dengizning shimoliy qirg`og`idagi Yunon koloniyalarini, Skifiyani, Yunon tuprog`idagi boshqa shaharlarni kezadi. Perikl hamda Sofokl bilan yaqin munosabatda bo`ladi. Er. avv. 444 – yili Italiyaning janubidagi Yunon kolniyasi Furiyada ko`chib ketadi va 425 – yilda shu yerda vafot etadi. Bobilliklarda kiyim mana bunday, (badaniga) bobillik oyog`igacha kanop xiton (ko`ylak) kiyadi. Keyin uning ustiga yana yupqa oq xilamida. Ularda poyafzal (bu mamlakatda) umum qabul qilgan Beotiya etigiga o`xshash. Bobillliklar uzun soqol qo`yib, boshlariga salla o`raydilar va butun badaniga mirra (xushbo`y moy) surtadilar. Har qanday bobilliklarda muhrli uzuk va mohirona ishlangan hassa bor. Har bir hassada olma, atirgul, nilufar, burgut yoki shunga o`xshash biror nima bor. Bobilliklarda yana bir juda aqlli odat bor. Qandaydir bir kasallikdan azob chekadiganni ular bozorga ko`tarib chiqadilar, (chunki ularda tabib yo`q). o`tkinchilar kasalga uning kasalligi to`g`risida maslahat beradilar (agar ulardan kimdir yoki o`zi shunday dard bilan og`rigan bo`lsa, yoki uni boshqada ko`rgan bo`lsa) kasal odamni oldidan jim o`tish ularda taqiqlangan: uning kasali nima deb har kim so`rashi lozim. Bobilliklarda shundat odat bor. Ularning ichida yemishi faqat baliq bo`lgan uch qabila bor. Tutilgan baliqni ular quyoshda qoqlaydilar va keyin shunday qiladilar: baliqni hovonchaga tashlaydilar va og`ir dasta bilan maydalaydilar, keyin esa dokadan qilingan g`alvirdan o`tkazadilar. Keyin bu xamirdan istasalar ho`l xamir qoradilar yoki non yopadilar. Pastdan daryo bo`yicha Bobilga suzadigan kemalar mutlaqo dumaloq va to`laligicha teridan qilingan. Osuriyadan yuqorida yetgan Armanistonda bobilliklar kemani osti uchun toldan xivich kesadilar, [polni] tashqi tomoni kemani [aylana] tagiga o`xshatib qalin terilar bilan tortadilar.
Xammurapi (er. avv. 1792 – 1750 yillar) amoriylar sulolasining oltinchi podshosi. Uning qonunlari 1901- yilda fransuz arxeologlari tomonidan Elamning poytaxti Suzada topilgan. Parijdagi Luvr muzeyida saqlanadi. Qonunlar qora ba`zalt toshiga o`yib yozilgan va Bobildan elamlilar tomonidan o`lja qilib, er. avv. XII asrda Suzaga olib ketilgan. Qonunlar to`plami 287 moddadan iborat, lekin ustunda 247 modda saqlanib qolgan, 35 modda ko`rinishidan Elam podshosi buyrug`i bilan yo`q qilingan.
Keyinchalik yetishmaydigan moddalar Suzada topilgan parcha dublikatlar asosida Nineviyada Osuriya podshosi Ashshurbanipal kutubxonasida topilgan, Mixxat matn uch qism: kirish, qonunlarni o`zi va xulosadan iborat. Birinchi va oxirgi qismlarda Hammurapi o`zini va o`z boshqaruvini tavsiflaydi, “kuchli zaifni ezmasligi, yetim va bevaga adolat qilish uchun” qonunlar to`plamini tuzilishi maqsadini ko`rsatadi. Us tuning yuqori qismida Xammurapi quyosh va adolat xudosi Shamash oldida unga duo qilib tiz cho`kkan holda turgani va xudo qonunlarni berayotgani tasvirlangan.
Ўрта подшолик даврида рельефва деворий суратлар характерида ҳам ўзгариш сезила бошлади. Бени Хасан Хнумхотеп 11 мақбарасига ишланган ов манзарасини акс эттирувчи деворий сурат ўзининг юксак маҳорат билагн ишланиши, нозик ранг товланиши, ифодали композицияси билан Ўрта подшолик рассомлигининг энг яхши асарларидин биридир.
Рассомликда янги мавзулар ҳам кенг ўринни эгаллай бошлади. Рассомлар ҳар бир образ ҳатти-ҳаракатининг табиий гўзал бўлишига эътибор бера бошладилар. Майда пластикада жанрли композициялар яратиш, одамларни ҳаракатда кўрсатиш ҳоллари оддий кишилар меҳнатини тасвирлаш бу даврда кенг ривожланди.
Амалий-деворатив санъат борасида ҳам мисрликлар ажойиб намуналар яратиб қолдирдилар. Алебастр ва тошлардан ясалган ажойиб кўзалар, инкрустация услубида олтин ва қимматбаҳо тошлардан ишланган безак буюмлар, нодир дарахтёғочларидан ясалиб, олтин ва фил суяги билан безатилган мебеллар қадимги подшолик давридаёқ юксакликка эришди. Ўрта ва янги подшолик даврида эса у янада нафисланиб борди. Пардоз буюмлари, турли қутилар нозик дид билан бажарилган. «Оқиб бораётган қиз» деб ном олган пардоз қошиқчаси шу ўринда диққатга сазовордир.
Миср санъати умумжаҳон санъати тараққиёти фондида алоҳида узига хос қайтарилмас ўринни эгаллайди. кадимги Мисрнинг юксак дид ва ақл-заковат билан бажарилган нодир санъат намуналари эса инсоният бадиий мактабининг ажойиб дурдонаси ҳисобланади. Бу намуналар ўзидан кейинги жаҳон санъати тараққиёти учун тақлид мактабини ўтади.
Ўрта Осиёда дастлабки ибтидоий давлатлар эр.ав.111-11 мингинчи йилларда шакллана борди. кадимги ўрта Осиё санъати ва маданиятини ўрганшда бизгача сақланиб қолган қалъа, сарой турар жой ва қабрлар билан бирга зардуштийлик дини билан боғлиқ бўлган турли ассуарийлар деб аталувчи одамлар суягини сақлаш учун мўлжалланган сополдан ясалган идишлар муҳим фактик материал бўлиб хизмат қилади. Бундай ассуарийлар бўртма ва думалоқ тасвирлар билан безатилган бўлиб, баъзиларида эса
хаётий воқеаларни акс эттирувчи суратлар мавжуд. Ўрта Осиёнинг қадимги даври санъати ва маданиятини ўрганишда ер остидан, қабрлардан топилган турли амалий-декоратив санъат намуналари, жанг , ов ва меҳнат қуроллари ҳам муҳим роль ўйнайди. Сопол буюмлар, бронза, олтин, кумушдан ишланган кишилар эҳтиёжи учун ишлатиладиган буюмлар юзаси нақшлар билан безатилган бўлган, бўртма тасвирлар ва ҳайкаллар билан пардозланган. Ана шу фактик материаллар ўтмиш санъати ва маданиятини кишиларнинг эстетик, бадиий қарашларини билишга хизмат қилади.
Эрамиздан аввалги У1-1У асрларда Ўрта Осиёдаги бадиий ҳаёт ва маданиятни тушунишда Амударёнинг юқори оқими томонидан топилган «Амударё бойлиги» муҳим ўринни эгаллайди. Ҳозирги кунда Лондондаги Британия музейида сақланаётгав бу ёдгорлик ичида олтиндан ясалган ҳайкаллар, турли кўза, билагузук, узук, муҳр, тангалар, олтиндан ясалган арафача ва қуроллар диққатга сазовордир. Бу буюмларда учрайдиган тасвирлар бирмунча шартли бўлса ҳам, лекин ниҳоятда ифодали ишланганлиги билан ажралиб туради. Деталларни аниқ ва тугал ишланиши билан характерланади. Ўрта Осиёнинг эллинистик дунёга тортилиши унинг санъати ва маданиятида жиддий ўзгаришларни юзага келтирди. Бу ўзгаришлар меъморлик амалий ва тасвирий санъат мазмуни ва характерида намоён бўла бошлади. Ўрта Осиёнинг эллинистик даврдаги меъморлиги характери унинг жанубий районларда сезилади. Бу даврда қурилган бинолар характерида Ахмонийлар даври меъморлиги услублари билан бирга грек санъати анъаналари мавжуд. Айниқса биноларнинг декоратив безалишида шу ўзига хослик кўзга ташаланди. Устунлари грек классик формасида ишланган бўлиб, коринф капителлари тошдан ишланган тош устун ва базадан ташкил топган. Сарой хоналари плястлар билан безатилган. Сарой учун безак сифатида шер ниқоб, томни безаб турувчи палметкали антисфинкслар ишлатилиши ҳам характерлидир. Лекин саройни кўришда маҳаллий-хом ғишт, пахса ишлатилган, томлари текис қилиб ёпилган.
Кадимги Хитой санъати тарихи эр.ав.4-3 мингинчи йиллардан эр.ав.3 асригача бўлган даврни ўрганади, таҳлил этади. Эр.ав.4-3 мингинчи йилларда Хуанхе дарёси воҳасида одамлар деҳқончилик билан шуғуллана бошладилар, айрим қабилалар эса ўтроқ ҳаёт кечира бошладилар. Хитойнинг энг қадимги санъат намуналари бизгача кулолчилик буюмлари орқали етиб келган. кўлда, дастгоҳсиз ясалган турли хум, кўза, товоқ, вазалар рангдор нақшлар билан безаб чиқилган. Бу кулолчилик буюмларининг юзаси спиралсимон, тўлқинсимон, турсимон чизиқлар билан безалган, соддалаштирилган одам, ҳайвон ва қушлар расми ҳам ишланган. Бундай кулолчилик ёдгорликлари Яншао манзилидан топилгани учун ҳам улар «Яншао маданияти ёдгорлиги» деб юритилади. Эр.ав.4-3 мингинчи йилларда Хитойда лойдан ишланиб, оловда тоблаб пиширилган одам ҳайкаллари, одам бошини эслатувчи кўзалар, тошдан ишланган турли бадиий буюм ва ҳайкаллар учрайди. Булар ҳадимги Хитой маданиятининг бой ва ранг-баранг бўлганлигидан далолат беради.
Кадимги Хитой маданиятини ўрганишда мақбаралар ҳам муҳим урин эгаллайди. Бой-задогонлар, қаҳрамонларга атаб қурилган мақбаралар серхашам бўлган. Мақбаралар миноралар билан бошланиб уларга безак берилган, олд томонига ҳайкаллар ўрнатилган. Мақбаранинг ер ости қисми ҳам пишиқ ғишт ёки тош билан пардозланган.
Лоян яқинидаги Шандун ва Сичуань мақбаралари айниқса тасвирий санъатга бой. Шаншундаги зодагон У Лян-ци мақбарасининг рельефларида афсонавий қаҳрамонлар, подшолар орасидаги жанглар, ов ва базм пайтлари, фарзандларнинг ўз ота-оналарига муҳаббати ва шунга ўхшаш воқеалар тасвирланган. Бўртма тасвирлар фриз тарзида бўлиб, улар устма-уст жойлаштирилган. Ҳар бир воқеага тушунтириш ёзуви берилган. Мақбаралардан топилган террокаталар ҳам диққатга сазовордир. Улар ўзининг ифодали ва ҳаётий ишланганлиги билан диққатни тортади.
Бронзадан ишланаган жимжимадор кўзгулар ҳам кенг тарқалиб, бу кўзгулар инкрустация қилинган, олтин, кумуш ва ва қимматбаҳо тошл
билан безатилаган. Бу даврда бронзадан ишланган буюмлар, идишлар аввалги даврга нисбатан услуби кенг қўлланилган. Турли хилдаги амалий буюмлар идишлар музика асбоблари лак билан безатилган буюмлар ҳам бойлар хонадонини безаган.
Кадимги Хитой санъати Хан давлатининг инқирозга юз тутиши билан ўз умрини тугатади. Лекин қадимги даврларда, айниқса Хан даври санъатида пайдо бўлган анъаналар Хитой санъати ва маданияти тараққиётига катта таъсир қилди, унинг характерли томонини белгилашда муҳим ўрин эгаллади.
Аджанта ғори ибодатхонаси хоналарининг девор ва шиплари эса деворий суратлар билан тўлдирилган. Бу суратларда будда ҳақидаги афсоналар билан бирга, турли худо, ҳайвон, қушлар тасвири ҳам нозик ва зўр муҳаббат билан чизилгин, будда афсоналари ҳаётий ва реал қилиб, маҳорат билан ишланган.
Чайтья деворий суратлари мавзу жиҳатдан қанчалик ранг-баранг бўлмасин, уларда ягона фикр-инсоннинг ҳаётга бўлган меҳри, фалсафий дунёси ва уйи, орзу-истаклари ва юксак эстетик идеали ўз ифодасини топган. Аджанта санъати ҳинд санъатининг нодир ёдгорлигидир. Ундаги юксак бадиий маҳорат, халқчиллик ҳинд санъати тараққиёти учун муҳим замин бўлиб қолди.
Эрамиздан аввалги У1-1У асрларда Ўрта Осиёдаги бадиий ҳаёт ва маданиятни тушунишда Амударёнинг юқори оқими томонидан топилган «Амударё бойлиги» муҳим ўринни эгаллайди. Ҳозирги кунда Лондондаги Британия музейида сақланаётгав бу ёдгорлик ичида олтиндан ясалган ҳайкаллар, турли кўза, билагузук, узук, муҳр, тангалар, олтиндан ясалган арафача ва қуроллар диққатга сазовордир.
Бу буюмларда учрайдиган тасвирлар бирмунча шартли бўлса ҳам, лекин ниҳоятда ифодали ишланганлиги билан ажралиб туради. Деталларни аниқ ва тугал ишланиши билан характерланади. Ўрта Осиёнинг эллинистик дунёга тортилиши унинг санъати ва маданиятида жиддий ўзгаришларни юзага келтирди.Бу ўзгаришлар меъморлик амалий ва тасвирий санъат мазмуни ва характерида намоён бўла бошлади. Ўрта Осиёнинг эллинистик даврдаги меъморлиги характери унинг жанубий районларда сезилади.