Qadimgi Rim qad davlat. Rivoyatga koʻra, R. shahriga aka-uka

Qadimgi Rim
Bu andoza bir qismdan iboratdir: 
Siyosat va hukumat: 
Qadimgi Rim
Periode
Rim qirolligi 
Mil. av. 753 — Mil. av. 509 
Rim respublikasi 
Mil. av. 509 — Mil. av. 27 
Rim imperiyasi 
Mil. av. 27 — 1453 
Trapezund imperiyasi 
1204 — 1461

---

Prinsipat 
Dominat
Xronologiya
Rim konstitutsiyasi
Rim qirolligini konstitutsiyasi 
Rim respublikasining konstitutsiyasi 
Rim imperiyasining konstitutsiyasi 
Kechki Rim imperiyasining konstitusiyasi 
Qadimgi Rim konstitutsiyasining tarixi 
Senat 
Majlis
Magistratlar
Oddiy magistratlar

---

Konsul 
Pretor 
Kvestor 
Promagistrat
Edil 
Tribun 
Senzor 
Rim gubernatori
Oliy magistratlar
Diktator 
Otliq sarkardasi 
Harbiy tribun
Podshoh 
Triumvirat 

---

Desemvir
Unvonlar va izzatlar
Imperator

---

Legat 
Duks
Officium
Prefekttus 
Vikarius
Vigintiseksviri 
Liktor
Harbiy magistr 
Imperator 
Princeps Senatus
Buyuk pontifik
Avgust 
Sezar
Tetrarxiya
Presedent va qonun
Rim huquqi
Imperium 
Mos maiorum 
Kollegialik 

---

Rim fuqaroligi 
Auctoritas 
Cursus honorum 
Senatus consultum
Senatus consultum ultimum
Majlislar
Senturiat majlis
Kuriat majlis 
Plebey kengashi 
Tribut majlisi 

---

Tarbiya va maori f. Qad. davrlarda bolalar
oilada tarbiyalangan. Miloddan avvalgi 5-
asrda ibtidoiy maktablar vujudga kelgan.
Bolalar maktabga 7 yoshdan qabul
qilinib, 4—5 yil oʻqitilgan. Uyda va
maktabda lotin, yunon tillari, yozish,
oʻqish, hisob oʻrganilgan. Bolalar dastlab
xonadonlarda oʻqituvchi yollab oʻqitilgan,
keyinchalik maktablarda taʼlim berishning
Taʼlim

---

yangi tizimi shakllandi. Miloddan avvalgi
2-asrning 60-yillarida grammatika, ritorika
maktablari vujudga keldi. Milodiy 1-asrda
qizlar uchun grammatika maktablari
tashkil topdi. Ritorika maktablarida 13—
19 yoshdagi bolalar oʻqitildi. Bu
maktablar, asosan, notiqlik sanʼatini
oʻrgatar edi. Maktablarda HUQoʻQ,
falsafa, tarix, sheʼriyatdan taʼlim berilar
edi. 2-asrdan huquqshunoslik guruhlari
tashkil topdi. Imperator Mark Avreliy
davrida (2-asr) Afinada oliy maktablar
tashkil etildi. Bunday maktablar
keyinchalik Rimning gʻarbiy viloyatlarida
ham vujudga keddi. Respublika davrida
taʼlim xususiy tarzda olib borildi, unga
davlat aralashmadi, biroq imperiya

---

davrida u nazorat ostiga olindi.
Oʻqituvchilar davlat xizmatchilari boʻlib,
maosh oladigan boʻldilar. 362 yildan
boshlab oʻqituvchilarni imperator
tasdikladi. Madaniyati. R.
shahardavlatdan yirik Oʻrta dengiz
davlatiga aylanguncha murakkab
taraqqiyot bosqichlarini bosib oʻtdi. Afina,
Iskandariya, Pergam va boshqa yunon
ilmiy va madaniy markazlar ham shu
davlat tarkibiga kirib, etrusk, yunon,
shuningdek, ellinizm davri madaniyatlari
taʼsirida boyidi.
Din va mifologiya

---

Kds. rimliklar juda koʻp xudolarga eʼtiqod
qilganlar, turli narsalarning, Mas, buloq,
oʻrmon, daraxt, joylarning va ekinlarning
ilohiy homiysi — maʼbudasi mavjud deb
ishonganlar. Bu maʼbuda va homiylar
dastlab qiyofasiz, keyinchalik etrusk va
yunon dinlari taʼsirida inson qiyofasida
tasvir etilgan. Ularga qurbonlik qilib
turilgan (Mas, hosilni oshirishni soʻrab
sigir qurbonlik qilingan). Ibtidoiy dinlarga
eʼtiqod qilgan kishilar chakalakzor, togʻ,
maydonlarda ibodat qilganlar (shu
yerlarda mehroblar ishlangan).
Ibodatxonalar qurish odati rimliklarga
etrusklardan oʻtgan. Mars (dastlab dala
va hosil xudosi, keyinchalik — urush
xudosi), Diana (yunonLarda — Artemida;

---

ov maʼbudasi), Venera (bogʻ, hosildorlik
maʼbudasi, keyinchalik — Afrodita —
muhabbat va goʻzallik maʼbudasi),
Fortuna (kismet maʼbudasi), Feroniya (yer
maʼbudasi) kabi xudo (maʼbuda)larga
umumitalyan xalqlarining xudolari deb
karalgan. Ayrim xudolarga maʼlum
tabaqalar, maʼlum kasb egalari koʻproq
eʼtiqod bilan qaraganlar. Masalan,
chavandozlar Neptunga, savdogarlar
Merkuriyga, qullar Dianaga koʻproq
eʼtiqod qilishgan. Yunon madaniyati
taʼsirida koʻpgina diniy urfodatlar
tarqalgan. Miloddan avvalgi 3-asrda yer
osti xudolari sharafiga har 100 yilda bir
marta oʻyinlar, har yili esa ekin xudosi
Saturn sharafiga dala ishlari tugagandan

---

soʻng dekabrda bayram oʻtkazilgan.
Miloddan avvalgi 2-asr oxiri — 1-asrlarda
Isida (qad. misrliklarning hosildorlik va
onalik maʼbudasi), Osiris (kad.
misrliklarning oʻsimlik, oy, Nil suvlari
xudosi, shuningdek, narigi dunyoning
podshosi deb ham eʼtiqod qilingan) kabi
Sharq maʼbudalariga ham eʼtiqod qilina
boshlandi. Miloddan avvalgi 1—milodiy 1-
asrlardan hukmronlik qilayotgan va
ilohiylashtirilgan marhum imperatorlarga
sigʻinish joriy qilindi. Qullar va
kambagʻallar rasmiy xudolardan tashqari
koʻproq mehnat axli rahnamosi deb
bilgan Pan (choʻponlar homiysi,
chorvachilik xudosi), Silvan (oʻrmon, dala
xudosi) kabi xudolarga ibodat qilishardi.

---

Asta-sekin Sharq xudolariga eʼtiqod va
ishonch kuchaydi. Shu tarzda R. dinlari
tushkunlikka uchrab, 4-asr oxirlarida
imperator Feodosii 1, turli maʼjusiy
urfodatlarni man qildi, shu bilan R. dinlari
barham topdi.
Ellinizm davri Yunoniston falsafasi
taʼsirida rivoj topdi. R. falsafasining ilk
davri polis mafkurasining inqirozi bilan
Kolizey
Falsafasi

---

bogʻliq boʻlib, bu paytlarda tafakkur din va
mifologiyadan xalos boʻldi (miloddan
avvalgi 3—1-asrlar). Kar Lukretsiy
(miloddan avvalgi 99 —55)ning
„Narsalarning tabiati haqida“ poemasida
Epikur (miloddan avvalgi 342— 270)
taʼlimotini yokladi, atomistik
materializmni sheʼriy shaklda tavsifladi,
mayda zarralar — atomlardan tashkil
topgan olam hamisha harakatda deb
taʼkidladi, uning bu asari materializm
rivojida muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Imperiya vujudga kelgan davr (miloddan
avvalgi 1-asr — milodiy 1-asr)da imperiya
va imperator shaxsiyati ilohiylashtiriddi, 4
— 5-asr faylasuflari Platon va Aristotel
asarlarini tashviq qildilar.

---

R. respublikasi davrining lotin ilmiy
adabiyoti yodgorliklari juda ham kam.
Miloddan avvalgi 1-asrda Aristotel
asarlariga sharxlar yaratilgan. 1-asr
oxirlarida astronomiya va matematikaga
qiziqish ortgan. Ptolemeyning mashhur
„Almagest“ asarida (2-asr) olamning
geotsentrik sistemasi bayon etildi.
Sharqda astrologiya keng tarqalgan.
Diafantning „Arifmetika“ (taxminan 3-asr),
3—4-asrlarda Papp Aleksandriyskiyning
„Matematika toʻplami“ asarlari mashhur
boʻlgan. Ilmiytexnika adabiyotlari, asosan,
qishloq xoʻjaligi, veterinariya, harbiy
texnikaga bagishlandi. Miloddan avvalgi
Tabiiy — ilmiy qarashlar

---

1-asr oxirida Vitruviyning „Arxitektura
haqida 10 kitob“ asari shuhrat qozondi.
Harbiy texnika sohasidagi boy tajriba:
lager va qalʼalar qurish masalalari
adabiyotlarda yoritildi. Tibbiyot bilan
bogʻliq ravishda botanika rivoj topdi.
Dioskoridning 600 dorivor oʻsimlik
haqidagi bayoni oʻrta asrlarda ham keng
foydalaniddi. Vrach, anatom, fiziolog
Galen butun Yevropada tibbiyot rivojida
katta rol oʻynadi. Ilmiy adabiyotlar
qiziqarli qilib badiiy yozilganligi bilan ham
diqqatga sazovor. R. davlatining hududiy
oʻsishi miloddan avvalgi 3—1-asrlarda
geogr. bilimlari taraqqiyotiga imkon berdi.
Imperator Avgust davrida jahonning katta
geografik haritasi ishlandi. Miloddan

---

avvalgi 37 yilda 1jamoatkutubxonasi
tashkil qilindi, imperiyaning oxirgi asrida
ularning soni 28 taga yetdi.
Huquq fani. Qadimgi R.da miloddan
avvalgi 3-asr va milodiy 3-asrlarda huquq
keng rivoj topib, qonunlar yaratishda
yuristlar katta rol oʻynadilar. 1—3-asrlarda
turli ijtimoiy tabaqalarning qarashlarini
aks ettirgan 2 huquq maktabi —
Huquq