Qan aylaniw sistemasi

Qan aylaniw sistemasi eki qan aylaniw shen`berinen ibarat. Ju`regi 4 kamerali: eki ju`rek aldi bo`lmesi ha`m eki ju`rek qarinshasinan turadi. Sonliqtan arteriya ha`m vena qani pu`tkilley ayrilg`an, ju`rekten denege kislorodtan arteriya qani keledi. Quslardin` ju`reginin` islewi olardin` ha`reketleniwi menen baylanisli misali: kepterdin` ju`regi tinish turg`anda 165 ma`rte ushqanda 550 ret qisqaradi. Zat almasiw processi quslar organiziminde ju`da` tez o`tkeni ushin olardin` dene temperaturasi ortasha 42 gradus ayrimlarinda ha`tte 44.5 gradusti quraydi.

Seziw organlari quslardin` ko`zi ju`da` jaqsi rawajlang`an. Ayrim quslardin` ko`zi admag`a salistirg`anda 100 ma`rte ku`shlirek ko`redi, olar ren`di jaqsi ayirip aladi. Quslar jaqsi esitedi. Biraq iyisti jaqsi ayira almaydi.

Nerv sistemasi. Quslardin` bas miyi bir qansha u`lken ha`m quramali du`zilgen. Olardin` ha`r qiyli is ha`reketi bas miyinin`, a`sirese, alding`I yarim sharlarinin` ku`shli rawajlang`anlig`ina baylanisli. Quslardin` kishi miyinin` qabig`inda jiyriqlar ko`p boladi. Olardin` ha`r tu`rli quramali ha`reketleri kishi miy menen baylanisli. Biraq olardin` ko`pshilik is-ha`reketleri tuwma instinktten turadi.

Quslardin` tirishiligi dawaminda ha`r tu`rli sha`rtli refleksler payda boladi. Misali: ma`yekten shiqqan sho`jeler da`slep ko`zge ko`ringen barliq na`rselerdi shoqip ko`redi. Son` olardi jewge bolatug`inlig`in ha`m jewge bolmaytug`inlig`in zatlardi ayiriwdi u`yrenedi; o`z iyisin taniytug`in, onin` dawisi ayira alatug`in boladi. quslardin` hawada shamalap jol tawiw qa`siyetide jaqsi rawajlang`an. Bul qa`siyet quslardin` uship ketiwine ha`m uship keliwinde u`lken a`hmiyetke iye.

Quslar ha`r qiyli sesler ja`rdeminde o`z ara baylanisadi. Olardin` sayraw menen birge tinishsizliq, qorqinish, shaqiriw siyaqli, jag`daylarda bildiriwshi dawislar shig`arip, o`z tu`rleri indevitleri menen o`z ara qatnasta boladi. G`arg`a, mayna, qara shimshiq ha`m a`sirese, totilar ayirim so`zlerdi ha`m de ga`plerdi eslep qalip, qaytalay aladi.

Quslardin` ko`beyiwi, rawajlaniwi ha`m kelip shig`iwi

Ko`beyiw da`wiri. Qisqi suwiq ku`nleri o`tip, hawa jilli bola baslawi menen quslar ko`beyiwge tayarlana baslaydi. Ayirim quslar erte ba`ha`rde, basqalari ba`ha`rdin` ortalarinda ko`beyiwge kirisedi. Quslardin` ko`beyiw waqti ma`yekten shiqqan palapanlardin` azig`inin` ko`p boliwina baylanisli.

Jup payda etiwi. Ko`pshilik quslardin` erkegi ha`m urg`ashisi ko`beyiw da`wrinde juplasip jasaydi. Kishkene quslardin`, misali ko`pshilik shimshiq ta`rizlilerdin` ha`m qumirilardin` juplari tek bir ma`wsim, jirtqish quslar ha`m basqa u`lken quslar (la`ylek, qutanlar)din` jubi uzaq jillar dawaminda saqlanadi. Ko`pshilik quslarda toparlar payda bolip, onda bir erkegi ha`m bir neshe urg`ashilari boladi. Ayirim tawiq ta`rizliler turaqli jup payda etpeydi. Quslar ha`m qurlardin` qorazlari ashiq jerde o`z ara tartisiw ushin toplanadi. Olar qanatlarin ha`m quyriqlarin jayip o`zin ko`rsetiwge ha`reket etedi. Bul waqitta olardin` arasinda qisqa mu`ddetli uris boladi.

Uya saliwi. Ko`pshilik quslar ma`yek tuwiw ushin uya saladi. Uyalarinin` tu`ri ha`m du`zilisi ju`da` ha`r qiyli boladi. Jirtqish quslar, la`ylekler

Da`rya shayaninin` sirtqi du`zilisi ha`m ko`beyiwi.

Shayan ta`rizliler suwda jasaydi, sag`aq penen dem aladi. Olar eki jup murtlarinin` boliwi menen menen basqa buwin ayaqlarda ajiralip turadi. Da`rya shayani bul klasstin` tipik wa`kili bolip esaplanadi.

Jasaw ortalig`i. Da`rya shayani dushshi suwli ko`l ha`m da`rya ha`m saylarda jasaydi. Onin` du`zilisi ha`m ren`I suw ortalig`inda jasawg`a iykemlesken. Denesinin` u`stingi ta`repi ko`gis- qon`ir asting`I ta`repi bolsa aqshil ren`de: Sonin` ushinda suw astindag`I shayandi bayqaw qiyin.

Shayanlar ku`ndiz taslardin` astinda yamasa jag`adag`I tereklerdin` tamirinin` astinda inlerinde jasirinip jatadi. Aziq izlep tek keshqurin shig`adi. Shayannin` tiykarg`I awqati suw otlari. Kesellengen haywanlar olardin` o`likleri yamasa kesellengen haywanlar bolip esaplanadi. Ol awqattin` iyisin jaqsi sezedi.

Sirtqi du`zilisi. Da`rya shayaninin` denesi qatti xitin qabiq penen qaplang`an. Xitin qabig`I onin` denesin sirtqi ta`sirlerden qorg`aydi: denesi ushin sirtqi sklet waziypasin atqaradi. Og`an ishki organlardin` bulshiq etleri ha`m ayaqlar kelip birigedi.

Shayannin` denesi bas ko`kirek ham qursaq bo`limlerden ibarat. Basko`kirek ha`m ko`kirek bo`limlerinin` ha`reketsiz birigiwinin` na`tiyjesinde payda bolg`an ha`m bas ko`kirek qalqani menen qaplang`an. Qalqannin` alding`I ushi uzin o`simsheni payda etedi. Bul o`simshenin` eki qaptalinda, ha`reketshen` bag`analar ustinde ko`zler jaylasqan. Basinin` alding`I ta`repinde jaylasqan bir juptan uzin ha`m kete murtlari iyis biliw ha`m seziw organlari esaplanadi. Awiz tesigin u`sh jup jaqlar orap turadi.

Ko`l baqasinin` sirtqi du`zilisi, skleti ha`m bulshiq etleri

Jasaw ortalig`I ha`m tirishiligi. Ko`l baqasi jer betinde ken` tarqalg`an, tek qana suwiq arqa regionlarinda ha`m biyik tawli aymaqlarda ushraspaydi. Jildin` jilli ma`wsimlerinde oni ig`allig`I ko`p jerde, dushshi suw basseynlerinde ha`m olarg`a jaqin jerde ushratiw mu`mkin tirishiliginin` ko`p bo`limi qurg`aqliqta o`tsede, suwda hesh waqitta alislap ketpeydi. Basqa japlardin` ultanlarindag`I ilaylarg`a ko`milip yamasa suw astindag`I o`simlilerdin` arasinda, tereklerdin` tamirinin` geweklerine kirip qisqi uyag`a ketedi.

Ko`l baqasi ku`ndiz suw jag`asinda aw qiladi. Ol qon`iz, shibin, suyir shibin, o`rmeshek siyaqli mayda omirtqasiz haywanlar menen aziqlanadi. Jemtigin uslaw ushin baqa qiymildamay an`lip otiradi. Baqalar tek g`ana ha`reketlengen jemtikti bayqaydi. Baqa awzinan uzin jabisqaq tilin shig`arip, jemtikti tili menen jabistirip aladi.

Sirtqi du`zilisi. Baqanin` denesi jalpaq u`lken jalpaq basi denesine birigip ketkenlikten moyni bilinbeydi. Basi denesine ha`reketshen` birikkenligi menen baliqlardan pariq qiladi. Baqanin` moyini qisaqa bolsada basin ha`r ta`repke buradi ha`m iyedi. Basinin` eki qaptalina bo`rtip ko`zlerin u`stingi ha`m to`mengi ta`repinen ha`reketshen` qabiqlar qorg`ap turadi. Qabaqlari ko`zdi ig`allap oni kewip ketiwden saqlaydi. Bir jup murin tesigi ko`zlerinin` aldinda jaylasqan. Murin iyis biliw ha`m dem aliw xizmetin atqaradi. Murin quwislig`I awiz boslig`I menen tutasadi. Baqa ha`m basqa jer-suw haywanlari atmosfera hawasi menen dem aladi. Hawa murin tesigi arqali o`kpege o`tedi. Murn ha`m ko`zleri basinin` u`stingi bo`liminde jaylasqan. Baqa tek g`ana murn ha`m ko`zin suwdan shig`arip a`tirapti baqlap turadi. Baqa suw astina sun`gigende arnawli klapanlar onin` murin tesigin bekitip, dem aliw jolina suw o`tkermeydi.

Baqanin` ko`zinin` artinda jaylasqan baraban perdesi esitiw organi bolip tabiladi. Erkek baqalarda basinin` eki qaptalinda dawisti ku`sheytiwshi ku`l ren` quwiqshalar-rezonatorlari boladi. Baqalar ko`beyiw da`wirinde baqildag`an dawis shig`aradi.

Baqa ha`m barliq qurg`aqliqta jasawshi xordali haywanlardin` eki jup ju`riw ayaqlari rawajlang`an. Alding`I ayaqlari, iyin, bilek ha`m pa`nje; artqi ayaqlari san, baltir ha`m taban bo`limlerinen turadi. Baqanin` alding`I ayaqlari to`rt barmaqli bolip. Besinshi barmag`I rawjlanbag’an. Artqi ayaqlari bes barmaqli, olardin’ arasinda tartilg’an ju’ziwshi perdeleri boladi. Artqi ayaqlari alding’I ayaqlarina qarag’anda uzinlaw ha’m ku’shli boladi. Qurg’aqliqta baqa artqi ayaqlarin tirep sekiredi, suwda bolsa artqi ayaqlarin alma-gezek bu’gip ha’m jazip ju’zedi.

Baqanin` terisinde silekeyli zatlar shig’ariwshi ju’da’ ko’p bezler boladi. Bul suyiqliq onin’ terisin ig’allap, kewip ketiwden saqlaydi.

Skeleti ha’m bulshiq etleri. Baqa skeletinin` tiykarg’I bo’limleri sazan baliqtin’ skeletine uqsas su’yeklerden turadi. Biraq qurg’aqliqta jasawg’a iykemlesiwi ha’m ayaqlarinin’ payda boliwi menen olardin’ skeletinin’ omirtqa bag’anasi moyin omirtqasi arqali bas su’yegi menen ha’rketshen’ birikken. Baqanin` qabirg’alari rawajlanbag’anliqtan ko’birek quwislig’I da bolmaydi. Quyriq omirtqalari birigip uzin quyriq su’yegin payda etedi.

Baqanin’ alding’I ha’m artqi ayaqlarinin’ skeleti belbew su’yekleri arqali omirtqa bag’anasi menen tutasadi. Alding’I ayaqlar skeleti bir iyin, eki bilek ha’m birneshe pa’nje su’yeklerinen turadi. Olar iyin belbeiwi: ekewden ko`birek tiregi, palwan ha’m jawirin su’yekleri arqali omirtqa bag`anasina birigedi. Belbew su’yeklerinin` ekinshi ushi to’s su’yegine birikken. Artqi ayaqlari san, baltir, taban, pa’nje su’yeklerinen ibarat. Artqi ayaqlardin` belbewi o’z ara ha`reketsiz birikken u’sh jambas su’yek ha’m qurg’aqliqta jasawshilar alding’I ha’m artqi ayaqlarinin’ barliq etleri ku’shli rawajlang’an. Sonin’ ushin, olardin’ ha’reketi baliqlarg’a qarag’anda ha’r qiyli ha’m quramali boladi.

KO`l baqasinin` ishki du’zilisi.

As sin’iriw sistemasi. Baqanin` as sin’iriw organlari balilardikine ju’da’ uqsas bolip, awiz boslig’I, jutqinshaq, o’n’esh, asqazan ha’m ishekten ibarat. Awiz bolig’inda ha’reketshen’ tili ha’m jaqlari bar. Joqarg’I jag’I ha’m tan’layinda konus ta’rizli tisleri boladi. Balqalardin` artqi isheginin’ keying bo’limi ken’eyip, kloakani payda etedi.

Dem aliw sistemasi. Baqa atmosfera hawasinan o`kpe, teri arqali dem aladi. O`kpesi a’piwayi du’zilgen bir jup qaltashadan turadi. Qaltasha diywalinda ha`m teride ko`p kapillyarlar bar. Kapillyarlardag`I qang`a atmosfera hawasinan kislorod o`tedi. Dem alip atirg`an baqanin` tamag`I to`men tu`sip ha`m joqari ko`terilip turadi. Tamag`I tu`skende hawa murin tesigi ha`m awiz boslig’I arqali o`kpege o`tedi. Tamaq ko`terilgende o`kpedegi karbonad angidrid gazine toying`an hawa ja`ne awiz boslig`I ha`m murin tesigi arqali sirtqa shig`ip ketedi.

Qan aylaniw sistemasi. Baqanin` qan aylaniw sistemasi. Ju`rek, arteriya, vena ha`m kapillyar qan tamirlarinan turadi. Ju`rek bir ju`rek qarinshasi ha`m eki ju`rek bo`liminen turadi. Ju`rek qarinshasi kameralarinin` izbe-iz qisqariwi arqali qan tamirlar boylap ha`reket etedi. Qan aylaniw sistemasi u`lken ha`m kishi qan aylaniw shen`berinen turadi. U`lken qan aylaniw shen`beri boylap qan ju`rek qarinshasinan arteriyalar arqali barliq organlarg`a tarqaladi. Ol jerde qan toqmalarg`a kislorodtti berip, karbonat angidrid gazi menen toyinadi ha`m ju`rektin` on` aldi bo`limesine qaytip keledi. Kishi qan aylaniw shen`beri boylap qan ju`rek qarinshasinan o`kpe arteriyalari arqali o`kpe ha`m terige keledi. O`kpe ha`m teridegi kapillyarlardan qan karbonat angidrid gazin hawag`a beredi ha`m kislorod penen toyinip, ju`rektin` shep aldi bo`lmesine quyiladi. Solay etip, ju`rektin` shep aldi bo`lmesinde kislorodqa bay arteriya qani, on` aldi bo`lmesinde bolsa karbonat angidrid gaz benen toying`an vena qani boladi. Eki bo`lmeleri bir waqitta qisqariw na`tiyjesinde arteriya ha`m vena qanlari aralasip ju`rek qarinshasina tu`sedi.

Bo`lip shig`ariw sistemasi. Baqanin` bo`lip shig`ariw sistemasi baliqlardikine uqsas eki uzin lenta siyaqli bu`yrekten turadi. Bu`yrekler qarin boslig`i

Da`rya shayaninin` ishki du`zilisi

Bulshiq etler ha`m dene quwisligi. Da`rya shayaninin` bulshiq etleri o`z aldina bulshiq et baylamlerinan ibarat. Bulshiq etler oranlar a`tirapinda top-top bolip jaylasqan.

As sin`iriw sistemasi. Shayannin` awzi basinin` astinda jaylasqan. Awqat awiz, qisqa jutqinshaq ha`m qizil o`n`esh arqali eki bo`lmeli asqazang`a o`tedi. Awqat da`slep u`lken asqazanda maydalang`annan son`, kishi asqazang`a tu`sedi. Bul jerden awqat su`zilip o`tkennen keyin, ishekke ha`m onnan bawir tu`tikshelerine tu`sip sin`iriledi. Sin`irilmegen awqat qaldiqlari quyriq qalashinin` ortasinda jaylasqan anal tesigi arqali shig`adi.

Qan aylaniw ha`m dem aliw sistemalari. Basko`kirektin` arqa ta`repinde qandi ha`reketke keltiriwshi aqshil ju`rek jaylasqan. Qan aylaniw sistemasi ashiq boladi. Qan ju`rekten shiqqan tamirlar arqali dene quwislig`ina o`tip, toqimalarg`a awqatliq zatlar ha`m kislorod beredi. Bul jerden qan tamirlarg`a jiynalip sag`aqlarg`a baradi. Bul jerde kislorod suwdan qang`a o`tedi; qanda toplanip qalg`an karbonat angidrid sag`aqlari arqali suwg`a shig`adi. Kislorod penen toying`an qan ju`rek diywalindag`I u`sh jup tesiksheler arqali onin` quwislig`ina o`tedi.

Bo`lip shig`riw sistemasi. Bo`lip shig`ariw sistemasi bas ta`repinde jaylasqan bir jup jasil bezler ha`m olardin` tu`tikshelerinen ibarat. Olardin` du`zilisi jawin qurtinikine uqsas boladi. Bul bezlerdin` qaltasha siyaqli ken`eygen ushi dene quwislig`inda jaylasqan, tu`tiksheleri bolsa kelte murtlarinin` tiykarinda sirtqa ashiladi. Jasil bezler qanda erigen ziyanli zat almasiw o`nimlerin organizmnen sirtqa shig`arip jiberedi.

Nerv sistemasi. Jawin qurtiniki siyaqli jutqinshaq u`sti ha`m jutqinshaq asti tu`yinleri jutqinshaq atirapi berv saqiynasi, qarin nerv shinjirinan ibarat. Jutqinshaq u`sti nerv tu`yinlerinen ko`z ha`m murtlarg`a, jutqinshaq asti tu`yinlerinen jaqlarg`a ,qarin nerv tu`yinlerinen bolsa barliq organlarg`a nervlarg`a shig`adi.