Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler

Qaramalshiliq, qoy ha’m eshkilerdi qolg’a u’yretiw da’wirinde ju’z bergen o’zgerisler.
Qaramalshiliq sharwashiliqtin` jetekshi tarawlarinan esaplanip, ol tu`rli ta`biyiy zonalarda ken` tarkalg`an. Qaramaldan go`sh, su`t, teri ha`m qosimsha o`nimler alinadi. Qaramallar aziq ratsioninda pishen, ot, shireli aziqlar ha`m aziq-awqat sanaati shig`indilari (shrot, barda) siyaqli arzan turatug`in aziklar u`lken orin iyeleydi. Ha`zirgi waqitta qaramallardin` 400 tu`r porodasi bar. O`zbekstanda qaramal porodalarin o`rshitiwdin` to`mendegi zonalari bar:
1. Cuwg`arilatug`in zona- bul zonag`a paxta egiletug`in rayonlar kirip, qaramallardin` su`t-go`sh
bag`darindag`i porodalari tarqalg`an.
2. Suwg`arilmaytug`in boz jerli zonasi- tiykarinan go`sh-su`t bag`darindag`i porodalar o`rshitiledi.
3. Qala a`tirapi zonasi- bul jerde su`t bag`darindag`i porodalar o`rshitiledi.
4. Jaylaw zonasi- tiykarinan go`sh bag`darindag`i qaramallar ko`beytiledi.
Karamalshiliqtin` rawajlandiriw xojaliqti ha`m qaramal porodalarin qa`niygelestiriw menen baylanisli halda alip bariladi.
2. Qaramallar o`zinin` biologiyaliq qa`siyetlerine qaray quraminda klechatka ko`p bolg`an o`simliklerdi ha`m sanaat shig`indilarinan jaksi paydalanadi. Olar beloksiz azotli zatlardi haywan belogina aylandira aladi ha`m organizmnin` proteinge bolg`an talabinin` 1/3 bo`legi (u`shten bir) sol zatlar esabinan boladi.
Qaramal tiykarinan su`t ha`m go`sh bag`darina bo`linedi.
1) Su`t o`nimdarlig`i - bul ko`rsetkish qaramal porodalarina, bag`iwg`a, saqlawg`a ha`m paydalaniw sharayatina baylanisli. Siyirlardin` su`t o`nimdarlig`i laktatsiya dawaminda, jil dawaminda alinatug`in su`t mug`dari ha`m sapasi menen belgilenedi.Su`t payda boliwi ha`m ajiralip shig`iwi. Su`t bezinin` islew funktsiyasinda orayliq nerv sistemasi, as sin`iriw, qan aylaniw ag`zalari ha`m ishki sekretsiya bezleri rol oynaydi. Bir litr su`t payda boliwi ushin jelinnen 500 l qan o`tiwi kerek.Su`t mayi – onin` quramina 60tu`rge shekem may kislotalari kiredi. Su`t qanti (laktoza) uglevod bolip, su`t bezinde sintezlenedi ha`m qan glyukozasinan payda boladi. Su`t alveolalarinda su`t toplanadi.Laktatsiya– siyirlardin` tuwg`annan qashiriwg`a shekemgi o`tken da`wiri servis da`wiri delinedi.Qaramallarda laktatsiya da`wiri 305 ku`n, servis da`wiri 60 ku`n esaplanadi. Siyir tuwg`annan keyin su`t mug`dari 3-4 ayg`a shekem ko`beyip baradi ha`m buwazliqtin` 5-6 ayinda kemeyedi. Su`t o`nimdarligin esapqa alip bariw ushin qadag`alaw sawim o`tkeriw kerek. Ha`r aydin` 10-20-30 ku`nlerinde o`tkeriledi.
Qoylardıń g awqat hazim qılıw shólkemleri dág'al ozuqalarni xazim etiwge organları turpayı azıqlardı xazim etiwge olar quramındaǵı azıq elementlardı kóbirek ózlestiriw qábiliyatne a iye esaplanadı. Azıq hám suw jetispegende jumsaw ushın qoydiń dumgaza, quyrıq, qabırǵa arası, tushi hám basqa bóleklerinde abaylaw may jıynaladı. (bul zat ásirese qurǵaqlıq kelgen jıllarda kerek boladı). Qoydiń bul qásiyetleri olardıń salmaqli ıqlım sharayatında jasay alıwınıń olar filogenitik rawajlanıwında payda bolǵan belgiler bolıp tabıladı. Qoydiń ayaqları bekkem, tuyaqları bekkem. Olardıń serharakat hám shıdamlı, uzaq aralıqlardı (sutkaǵa 25-30 km.ge shekem ) basıp ótiw qásiyetine, siyrek otli shól hám taw jaylawlarınan nátiyjeli paydalanıw qábiletine iye esaplanadı. Qoy tek ızǵar, ımaratlarda saqlawǵa, batpaqlıqtaǵı jaylawlarǵa shıdamsız bolıp tabıladı, bul sharayatta olardıń maxsuldorligi pasayadi, azadı, hár túrlı keselliklerge shalınadı, geyde bolsa óledi . Qoyning jasaw múddeti 12-14 jıl, lekin xojalıq sharayatında tek ǵana 6 -8 jasqa shekem paydalanıp, keyin jaramsız boladı, góshge tapsırıladı. Qodniń jınıslıq jetilisiwi 6 -7 aylıǵında bulib, 1-5-2 jaslıq payıtlarda olar birinshi kóshirme kiritiledi. Qodniń bug'azlik dáwiri 5 ay dawam etip, sút beriw dáwiri bolsa 9 -5-4-5 ay dawam etedi. . Quzilarniń tuwılgandaǵı awılıqları anası salmaǵınıń shama menen 7-8 prosentini quraydı.
Adamlarinń málim maqset qolında uzaq waqıtlar dawamında alıp barǵan tańlaw jumısları, hámme túrli ıqlım, jaylaw sharayatlarına iykemlesiw orınlarda qoydiń ayırım belgi hám kórsetkichlarge kóre bir-birinen parq etiwshi xojalıq tiplerin payda etedi. Konstitutsiya dep haywanlardıń salamatlıǵı hám jemisdorligini belgileytuǵın zárúrli eksteryer hám interyer qásiyetlerin jıyındısına aytıladı. Konstitutsiya xillari haywanlardıń genetikası Menen, olar jasaytuǵınlıq sırtqı ortalıq sharayatları menen belgilenedi. Haywanlar konstitutsiyaning shakillanishida olardıń jasları kata áhmiyetke iye boladı, sebebi haywan qanshellilik jas bulsa olar sırtqı ortalıqqa ushanchalik beriluvchan boladı. Sonday etip, adamzot málim maqset jolında azıqlantırıw, tárbiyalaw jolı Menen haywanlarda azıq hazim qılıwdıń ayırım xillarining shakillanishi ushın sharayat jaratadı. Házirgi waqıtta awıl hujalik haywanları Konstitusiyası xillarining kóplegen klassifkasiyalari bar bolıp tabıladı. Zootexniya páninde P. N. Kuleshov tárepinen islep shıǵılǵan klassifkasiyasi keń qullaniladi: Názik, turpayı, bush hám tıǵız konstitutsiya. Bul klassifkasiyalari M. F. Ivanov tárepinen bekkem konstitutsiya tipii menen tuldiriladi. Anna sol klassifikasiyada kursatilgan hár bir konstitutsiya tipii.

A) Haywanlar maxsuldorligi menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı, sebebi biologiyalıq koorelsiya nızamına yamasa organizm ayırım kislari rawajlanıwı koefficientler nızamına tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Jemisdorligiga kura túrli yunalishdagi qoy zatları konstitutsiya xillariga kura bir-birinen parıq etedi, sebebi olarda suyekleri, bulshıq etleri, terisi hám hazim qılıw shólkemleriniń rawajlanıwları túrli dárejede bolıp tabıladı. Túrli hujalik tiplerindegi qoy shólkemlerin urǵanǵan P. N Kuleshov olar gewdesiniń ayırım qisimlari rawajlanıwı málim nizamlıqlarǵa tiykarlanǵan koefficientler dárejesinde bulishligini anıqladi. Konstitutsiya tipleri payda boladı. P. N. Kuleshov maǵlıwmatlarına kura maxsuldorligi buyicha hár qıylı baǵdardaǵı qoy gewdesi denesi ayırım qisimlarining saomoqlari qo'ydagilarni quraydı. (dene salmaǵına salıstırǵanda, %)
Jemisdorligiga kura baǵdarı
Gewdediń ayırım bólaklari Júnli Góshli hám Sutli
Gewde hám ishki mayları. 41, 5 59, 6 36, 0
Bulshıq etleri (súyeksiz) 20, 0 43, 7 25, 0
Suyekleri hám bası 15, 0 8, 7 12, 0
Jańa shilingan teri 12, 9 6, 2 7, 0
Ishki organları 37, 0 18, 6 50, 6