Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıw tariyxı XX ásirden baslanadı
Download 16.71 Kb.
|
ak
|
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıw tariyxı XX ásirden baslanadı. Qaraqalpaq tiliniń milliy jazıwı 1928-jılǵa deyin arab álipbesi tiykarında júrgizildi. 1924-jıldan baslap “Birinshi adım”, ”Iqtıyarlı qaraqalpaq” gazetaları 1925-jılları basılıp shıqqan mektep sabaqlıqları shigarila basladi 1930-jıllardan baslap “Jetkinshek” gazetaları tilimizdiń rawajlanıwında dáslepki adım boldı. Qaraqalpaq ádebiy tili óziniń rawajlanıw barısında tórt álipbege iye boldı. 1924-1928-jılları arab grafikasına, 1928-1940-jılları latın grafikasına,1940- jıldan baslap rus grafikasına tiykarlanǵan álipbe hárekette boldı. Qaraqalpaqstan Respublikası 1994-jıldıń 26-fevralında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbesin qabıl etti Qabıl etilgen jańa álipbeniń quramı 32 háripten ibarat bolıp, qaraqalpaq tiliniń ózine tán seslik ózgesheligin bildiretuǵin 5 háribi ( á , ǵ , ń , ó , ú) ústin belgisi menen, 1 hárip (sh) háripler birikpesi túrinde alındı. Jańa álipbege tiykarlanǵan imla qaǵıydaları Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1995-jıl 30-dekabrdegi qararı menen tastıyıqlandı hám 1996-jılı “Bilim” baspasında kitapsha bolıp basılıp shıqtı. Adebiy til abstrakt hám konkret oylawdıń ámelge asıwında da xabarlawshı wazıypasın atqaradı Qaraqalpaq ádebiy tiliniń normalarınıń qáliplesiwinde, tolıqtırılıwında 1920-1940- jıllarda qálem terbetken shayır hám jazıwshılar, jurnalıstler, túrli ilim tarawında jumıs alıp barǵan ilimpazlar áhmiyetli rol oynadı Norma - til qurallarınan durıs paydalanıw qádeleriniń jıynaǵı Adebiy norma -tildiń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik elementleriniń ishinen jámiyetke xızmet etiw ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alınǵan til qurallarınıń jıynaǵı. Adebiy til normalari: 1.Leksika-semantikalıq normalar. 2.Orfoepiyalıq norma. 3.Akcentolologiyalıq (sóz hám sóz formalarında páttiń durıs qoyılıwı) normalar. 4.Fonetikalıq norma. 5.Grammatikalıq (morfologiyalıq hám sintaksislik) normalar. 6.Sóz jasalıw normaları. 7.Orfografiyalıq norma. 8. Grafikalıq (jazıw) norma. 9. Punktuaciyalıq norma. 10.Stillik norma. Fonetikaliq norma-Jana alipbe mn baylanisli. Orfografiyaliq norma-fonetikaliq normanin izi. Fonetikaliq norma ses penen baylanisli bolsa orfografiyaliq norma imla qagiydalarina baylanisli. Orfoepiyaliq norma-awizeki soylew qadeleri menen baylanisli. Akcentologiyaliq norma- pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Leksika-semantikaliq norma- tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlap qollanıw imkaniyatına iye Stilistikaliq norma-tildegi sozlerdi orinli qollaniw Punktuazciyaliq norma- irkilis belgilerin duris qollaniw normasi Kitabiy stiller :Ilimiy stil, Korkem adebiyat stili, Publicistikaliq stil, Rasmiy stil Qaraqalpaq ádebiyatı awızeki hám jazba túrde rawajlandı. «Stilistika» termini til hám ádebiyattanıw ilimlerinde XIX ásirdiń ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil» sózi grek tilinen (grekshe “stylos” - taxtaǵa jazıw ushın súyir etip shıǵarılǵan tayaqshanı ańlatqan) alınǵan. Filologiya iliminde stilistika eki mánide túsiniledi: 1) til hám sóylew stilistikası; 2) kórkem ádebiyat stilistikası. Ulıwma xalıqlıq sóylew tilinde til, qarapayım leksika, dialektizm, professionalızm hám jargonlar bir qatar qollanıla beredi Kórkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikatıvlik hám estetikalıq funkciyaları birigip keledi Kórkem shıǵarmanıń tili eki túrge bólinedi: prozalıq hám poeziyalıq Ilim hám texnikalıq miynetlerdiń ádebiy til tiykarında jazılıw stili ilimiy stil dep ataladı. Ilimiy stilde atlıqlar kóbinese birlik sanda qollanıladı. .Feyildiń betlik formalarınan, kóbinese, birlik sannıń III bet forması: ataladı, tabıladı. Ilimiy stilde feyiller házirgi-keler máhál formasında qollanıladı. .Ilimiy stilde kiris aǵzalı gápler keńirek qollanıladı.Ilimiy stilde hár qıylı feyillik toplamlar hám qospa gápler kóplep ushırasadı Kópshilik sózler ekspressivlik mánige iye boladı. Download 16.71 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|