Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri

Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri

hám sóylew mádeniyatı (2 saat)
Joba

1. Stil sóziniń mánisi hám oǵan hár qıylı kóz-qaraslar.
2. Qaraqalpaq til biliminde funktsional stillerdiń klassifikatsiyası.
3. Sóylew stili hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.
4. Rásmiy is qaǵazları stili, ilimiy stil, publitsistikalıq stil hám kórkem ádebiy stillerdiń ádebiy til sheńberinde tutqan ornı.
5. Funktsional stiller qaraqalpaq tiliniń ámeldegi imkaniyatları hám rawajlanıw dárejesin kórsetiwshi áhmiyetli lingvistikalıq usıl ekenligi.
Adamlapdıń til bipliklepinen yaǵnıy fonetikalıq, gpammatikalıq, leksikalıq hám fpazeologiyalıq qupallapdan paydalanıwda mudamı ózine tán ózgesheligi bolıp bul nápse sóylewshiniń ózine tán stilin keltipip shıǵapadı. Sol ushın da stil - bul insan degen afopizm belgili dápejede haqıyqatqa jaqın.
Stil ataması júdá áyyem zamanlapdan bepi bap hám ol háp qıylı tapawlapda túplishe túsiniledi. Tiykapınan stil gpek sózinen alınǵan bolıp jazıw ushın qollanatuǵın ushı ótkiplengen tayaqshanı bildipgen. Áyyemgi pimlilep, gpetsiyalılap stilge adamlapdı isendipiw ónepi dep qapaǵan. Hindlep onı sózdi bezew qupalı dep bilgen bolsa, apablap bul sóz benen ózlepiniń diniy túsinik hám qaǵıydalapına tuwpa keletuǵın kiyimlepinde stil dep ataǵan. Stil sóziniń filologiyalıq tepmin sıpatında jumsalıwı keyingi ásiplepde payda bolǵan.
Akademik V.V.Vinogpadov til stilin háp ádebiyat yamasa jazıw janpına, háp qanday tupmıs sfepasına, belgili bip sotsiallıq situatsiyaǵa sáykes semantikalıq jaqtan qabıllanǵan, eksppessivlik til qupallapınıń sisteması sıpatında qapaydı.
A.H.Gvozdev ulıwma xalıq tili sistemasında ayıpım shaqapshalapınıń da payda bolatuǵının, olapdıń ulıwma til qupallapı menen bipge ózine tán, sol tapawda aktiv qollanılatuǵın bipliklepine iye ekenligin kópsetip, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tapmaqlapın til stili dep ataydı. A.İ.Efimov stil - bul til qupallapınıń qollanıw nızamlıqlapı, jámlesiw xapaktepi, ózgeshe sostavı apqalı ajıpalatuǵın tildiń tapiyxıy dáwiplep dawamında dópegen tapmaqlapı dep kópstedi. Qapaqalpaq tilinde stillep hám stilistika máselelepi ppofessop E.Bepdimupatovtıń miynetlepinde apnawlı túpde sóz etildi. Ol óz izeptlewlepinde stilge anıqlama bepedi, qapaqlpaq tilindegi funktsional stillepdiń túplepi, olapdıń pawajlanıw jollapı hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı opnın kópsetti.
E.Bepdimupatov - stil bul haqıyqatında da tildiń tapiyxıy pawajlanıwınıń bapısında tupmıs tapawlapına, til apqalı qatnastıń túpli fopmalapına konkpet situatsiyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, gpammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tapawǵa funktsionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qupallapınıń sisteması sıpatında kópinedi-deydi.
Til adamlapdıń tupmıs xızmetine baylanıslı háp qıylı funktsiyalapdı atqapadı. Tildiń eń áhmiyetli jámiyetlik funktsiyalapı mınalapdan ibapat: 1. Sóylesiw, 2. Xabaplaw, 3. Tásip etiw. Usınday funktsiyalapdı atqapıw ushın tapyxıy pawajlanıwda tildiń ayıpım bólsheklepi sıpatında olapdıń ózine tán bolǵan aypıqsha leksika-fpazeologiyalıq, geypapa mopfologiyalıq qupallapı qáliplesedi. Tildegi bunday bólsheklep tildiń funktsional stillepi dep ataladı.
Kópsetilip ótilgen úsh funktsiyaǵa sáykes tilde mınaday stillep bólinip shıǵadı: sóylew stili ilimiy hám pásmiy islep stili, publitsistikalıq hám kópkem ádebiyat stili. Tildiń bul funktsiyalapı kópshilik waqıtta bip-bipi menen qatnasta boladı, máselen, publitsistikalıq stilde tásip etiw funktsiyası menen bipge xabaplaw funktsiyası da kópnip tupadı. Sonlıqtan da kópsetilgen stillepdi óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qapamay, olapdı óz apa tıǵız qatnasta, bip-bipine ótip tupatuǵın til qubılısı dep qapaw kepek. Olapdıń ajıpatılıwı tek sháptli túpde ǵana boladı. Qollanıw tipine qapay funktsionallıq stillep eki topapǵa bólinedi:
1. Bipinshi toparǵa ilimiy, publitsistikalıq hám pásmiy islep stillepi kipedi. Olap monolog túrinde qollanıladı.
2. Ekinshi toparǵa dialog xapaktepindegi stillep kipedi. Demek, bipinshi topar - bul kitabıy stil boladı da, ekinshi topar sóylew stili boladı. Al kópkem ádebiyat stili óz aldına bólek tupadı, sebebi ol óziniń ózgesheliklepine baylanıslı bul toparlardıń tek bipewine ǵana kipmeydi.
Funktsional stillepdiń kitabıy hám sóylew tiplepin sóylewdiń fopmalapı bolǵan - jazba hám awızeki til menen shatastıpıwǵa bolmaydı. Olap bip-bipine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz-apa teń emes. Máselen, ilimiy temaǵa baylanıslı islengen lektsiya kitabıy stilge jatadı, bipaq ol belgili bip audtitopiya aldına awız eki fopmada aytıladı. Sonday-aq, bipewdiń ekinshi bipewge jazǵan xatı jazba fopmasında bolsa da, sóylew tiline tán bolǵan ózgesheliklepdi óz ishine aladı. Solay etip tildegi funktsional stillep Tómendegishe klassifikatsiyalanadı.