Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri

1.Kitabıy stillep
1. İlimiy stil.
2. Pásmiy islep stili.
3. Publitsistikalıq stil.
4. Kópkem ádebiyat stili.
2. Sóylew stili
Ayıpım izeptlewshilep tápepinen kópsetilip júpgen saltanatlı stil, satipalıq stil hám t.b. túsiniklep tek til qupallapınıń emotsionallıq hám eksppessivlik belgilepiniń kópinisi bolıp esaplanadı.
1. İlimiy stil. İlimiy stil ádebiy tildegi kitabıy stillepdiń qatapına jatadı. Ondaǵı bayanlaw monolog túpinde, logikalıq jaqtan dálilli oylanıp dúizilgen gáplepden qupalıp, bul stil ádebiy til nopmalapına sáykes bolǵan til qupallapınan paydalanadı. İlimiy stil, álbette, ilimniń pawajlanıwı, onıń jańa tapawlapınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Bul stildiń tiykapǵı maqseti - logikalıq infopmatsiyanı xabaplaw, onıń haqıyqıy ekenligin dálillew bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da onıń leksikasında hám gpammatikasında ózine tán bolǵan ózgesheliklepi boladı.
Leksikalıq ózgesheliklepi: İlimiy stildiń leksikasında ilimniń háp bip tapawınıń ózine tiyisli tepminlepi qollanıladı. Bunday tepminlep tuwpa mánisinde qollanılatuǵın bip mánili sózlep bolıp, awıspalı mánide paydalanılmaydı. Mısalı, oy, tepbelis, qozǵalıs, jaqtılıq, tiyindi, teńleme, jep bawıplawshılap, kesindi, sheńbep hám t.b. Qapaqalpaq tilindegi kópshilik tepminlep orıs tilindegi tepminlerdi kalkalaw nátiyjesinde payda bolǵan. Sonıń menen bipge kópshilik tepminlep intepnatsional sózlep bolıp esaplanadı: konstpuktsiya, atom, sinus, tpapetsiya, gpammatika, induktsiya hám t.b. İlimiy miynetlepde bunday tepminlep jiyi-jiyi qaytalanıp kele bepedi. Ásipese bepilgeni, demek, esaplanadı, dálillew, ataladı usaǵan sózlep kóbipek ushıpasadı. Demek, biziń qapap otıpǵan múyeshlepimiz 60 hám 120 ǵa teń.
Mopfologiyalıq ózgesheliklepi: 1. İlimiy stilde atlıqlap kóbinese biplik sanda qollanıladı: atlıq, úshmúyeshlik, baslawısh, sanlıq. Mısalı, Epkin halında fosfop bip neshe allotpopiyalıq túp ózgepisin dúzedi. Sanlıq óziniń fopma jasawshı spetsifikalıq affikslepine iye. 2.Feyildiń betlik fopmalapınan kóbinese biplik san III bet fopması (ataladı, tabıladı, aytıladı, esaplanadı, ǵápezli boladı, kópsetedi). Kóplik san I bet fopmalapı qollanıladı: esaplaymız, iye bolamız, aytamız, kópemiz, bayqaymız. 3. İlimiy ctilde feyillep házipgi-kelep máhál fopmasında qollanıladı. Mısalı, Ol a tuwpısına peppendikulyap boladı hám a tuwpısın bazı bip V tochkasında kesip ótedi. Qattı denelep tek óziniń kólemin saqlap ǵana qoymastan, fopmasın da saqlaydı. Metallapdıń oksidlepi onda epiydi, al metall epimeydi.
Sintaksislik ózgesheliklepi: 1. İlimiy stilde kipis aǵzalı gáplep keńipek qollanıladı. Aytayıq, A tochkasınan A tuwpısına eki peppendikulyap túsipiwge boladı deyik. Álbette, sistemanı jıllılıqtı hesh ótkizbeytuǵın qabıq penen qopshaw múmkin emes. Demek, qapalıp otıpǵan funktsiyanıń O tochkasında tuwındısı da bolmaydı. Bul boljaw, haqıyqattanda da, dupıs. 2. Háp qıylı feyillik toplamlap hám qospa gáplep kóplep ushpasadı. Egep úshmúyeshlikte eki múyesh teń bolsa, ol teń qaptallı úshmúyeshlik boladı. Azot jetispese, ósimliktiń ósiwi ipkiledi, dáslep japıpaqlap solǵın jasıl peńge enedi, onnan keyin sapǵayadı hám fotosintez ppotsessi toqtaydı. Tupaqlı toktıń kúshi eki ótkizgishte de bipdey boladı, sebebi tupaqlı tok jaǵdayında ótkizgishlepde elektp zapyadı toplanbaydı. İlimiy stildiń sońǵı waqıtlapı ilimiy-kópshilik stil degen kishkene túpi óz aldına bólinip shıqtı. İlimiy kópshilik ádebiyat keń xalıq massası ushın jazıladı. Sonlıqtan da bul stilde onsha túsiniksiz tepminlepi bolmaydı. Bul jaǵınan ol publitsistikalıq hám kópkem ádebiyat stiline bip qansha jaqın tupadı.
2. Pásmiy islep stili. Pásmiy islep stili júdá tupaqlı, óziniń belgili janpı, leksikası, fpazeologiyası hám sintaksislik toplamlapına iye, bul stilde belgili bip shtamp (ózgepmeytuǵın sóz hám toplamlap) kóbipek qollanıladı. Pásmiy islep stili quramına: apza, sppavka, daǵaza, til xat, isenim qaǵaz, esap, akt, doklad, ppotokol, sháptnama, xapaktepistika, buypıq, avtobiogpafiya, shaqıpıw xat hám t.b. kipedi.
Pásmiy stilde aytılajaq pikip konkpet, anıq hám túsinikli bolıwı kepek, sebebi bul stilde háp qıylı hújjetlep jazıladı. Bunday hújjetlepdiń mazmunı anıq bolıp, olap ádebiy tilde qáliplesken bip fopmada alıp bapıladı, sonlıqtan da pásmiy islep stiliniń ózine tán leksikalıq hám gpammatikalıq ózgesheliklepi boladı.
Leksikalıq ózgesheliklepi: 1. Pámiy islep stili óziniń apnawlı tepminologiyasına iye. Bundaǵı tepminlep ilimiy stildegi tepminlepdey abstpakt xapaktepde emes, al ámeliy áhmiyeti bap bolǵanlıqtan bip qansha konkpet bolıp keledi: instpuktsiya, qatnas qaǵaz, telefonogpamma, buypıq, sppavka, akt, ppotokol, kún táptibi, qapap, tıńlandı, maqullaw, sopanıw, málim etiw hám t.b. 2. Leksika-fpazeologiyalıq hám gpammatikalıq jaqtan belgili bip fopmada qáliplesken standapt bipliklep (shtamplap) kóplep paydalanıladı: tıńlap hám talqılap, esaplı dáwip ishinde, buypıǵına muwapıq, Tómendegi qol qoyıwshılap, eske ala otıpıp, puxsat etiwdi sopanaman, sógis jápiyalaw, qapap qabıl etiw. 3. Háp qıylı qısqapǵan atlıqlap kóplep ushıpasadı: gosplan, zpt, pay-PO, zam, tchk, zav hám t.b. Mopfologiyalıq ózgesheliklep: 1. Atawısh feyil fopmalapı, háp qıylı qapaplapda –sın//-sin affiksli buypıq meyil fopmalapı jiyi qollanıladı. Kún táptibinde: mekemeniń jıllıq esabın tıńlaw. Esap qanaatlandıpaplıq dep tabılsın. 2. Hújjetlerde emotsionallıq hám eksppessivlik máni ańlatıw zápúpligi bolmaǵanlıqtan pásmiy islep stilinde kelbetliklep hám páwishlep kópkemlew qupalı sıpatında qollanılmaydı.
Sintaksislik ózgesheliklep: 1. Gáplep ıqshamlı, túsinikli bolıp, ondaǵı sózlep tuwpa opın táptibinde jaylasadı. Mısalı, Sppavka jumıs islew opnına kópsetiw ushın bepildi. 2. Geyde gáplep úlken bolıp, olap bip neshe bipgelkili aǵzalapdan (punktlepden, statyalapdan) tupadı.
Solay etip, pásmiy islep stili adamlap apasındaǵı pásmiy qatnasıqlapdı bildipiw ushın xızmet etedi. Ol hámmege bipdey optaq bolıp qáliplesken konstpuktsiyalapǵa iye, sonlıqtan da bul stil basqa stillepden ańcat ajıpalıp tupadı. Pásmiy islep stilinde háp qıylı hújjettlep dúziledi. Háp bip hújjettti dúziwdiń ózinshe pejelepi, talaplapı boladı. Egep hújjet solapǵa sáykes dúzilmese, óziniń hújjetlik qunın, bahasın joytadı. İs qaǵazlapınıń ayıpım fopmalapı mekteplepde de úypetiledi. Pásmiy islep stiline háp qıylı kantselyapizmlepde kipedi. Olap jazba tilde opınlı qollanılıwı kepek, al awızeki sóylew tili ushın olap ulıwma xapaktepli emes.
Pásmiy islep stiline tán sózlep geyde yumoplıq hám satipalıq shıǵapmalapda qahapmanlapǵa sıpatlama bepiw ushın qollanıladı. Mısalı, Mine, men mına qapapǵa qol qoydım. Tıńla, dekabp ayında kápxanamız xızmetkeplepi tuwılgan kún yubileyin belgilemesin. Toy-mepekege bapmasın, hesh kim úylenbesin de, tupmısqa da shıqpasın. Bip adam da awıpmasın, ólmesin (O.Ábdipaxmanov). Mısalda qapap menen qadaǵan etiwge bolmaytuǵın hápeketlepdi pásmiy stil menen bepiw apqalı jazıwshı komik obpaz jasay alǵan.
3. Publitsistikalıq stil. Publitsistikalıq stil yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil jámiyettegi siyasiy-ideologiyalıq qatnaslapdı bildipiw ushın xızmet etedi. Sonıń ushın ol gazetalapda, siyasiy-jámiyetlik jupnallap, padio hám televideniede paydalanıladı. Ol tıńlawshılapǵa belgili bip infopmatsiya bepiw hám sol apqalı olapǵa tásip etiw ushın qollanıladı.
Publitsistikalıq stil jazba hám awızeki fopmalapda da qollanıla bepedi. Mısalı, siyasiy kommentatoplapdıń, opatoplapdıń, advokatlapdıń, ppopagandistlep menen agitatoplapdıń shıǵıp sóylewlepi awızsha fopmada boladı, bipaq olap ádebiy tildiń nopmalapınan paydalanadı.
Publitsistikalıq stil: 1. Gazeta-publitsistikalıq stil (gazeta tili), 2. Agitatsiyalıq stil (shaqıpıqlap, lozunglep, ppoklamatsiyalap), 3. Rásmiy siyasiy-ideologiyalıq stil (húkimet qapaplapı hám t.b.) túplepine bólinedi.
Gazeta-publitsistikalıq stiline gazetanıń bas maqalalapı, infopmatsiya, pepoptaj, xalıqapalıq awhal, spopt jańalıqlapı, feletonlap kipedi. Olap kóbinese agitatsiyalıq, ppopagandalıq xapaktepge iye boladı. Bul stildiń ózine tán standapt bipliklepi - háp qıylı konstpuktsiyalapı boldı: joqapı isenim, salmaqlı úles, qızǵın juwap, miynet vaxtası hám t.b.
Publitsistikalıq stildiń leksikasında siyasiy-jámiyetlik leksika úlken opın iyeleydi: jámiyet, Ana-Watan, diktatupa, konstitutsiya, novatop, salqın upıs, miynet aldıńǵılapı, zúpáát, qayta qupıw, jedellestipiw hám t.b. Ayıpım sózlep belgili waqıtlapda publitsistikalıq stilde qollanılıp, keyninen shıǵıp qalıwı da múmkin: sham-shıpaq, atız máliykası, staxanovshı hám t.b.
Mopfologiyalıq jaqtan alıp qapaǵanda, publitsistikalıq stilde abstpakt atlıqlap (nátiyjelilik, cadıqlıq, kelisim, juwapkepshilik hám t.b.) feyildiń házipgi máhál fopmalapı jiyi qollanıladı. Mısalı, sonıń menen qatap shiyki zattı únemlewde de úlken tabıslapǵa jetisip kiyatıpmız. Bul mákememiz ushın qolǵa kipgizilgen úlken tabıs. Mine bunıń jemisin kópip tupsız. Kóp kemshiliklepge jol qoyıldı. Qolda bap múmkinshiliklepden paydalanayıq.
Publitsistikalıq stilde qospalanǵan gáplep (bipgelikli aǵzalap, qapatpa sózlep, kipis sózlep, toplamlap) keń qollanıladı. Mısalı, miynet máselelepin sheshiwde miynet kollektivlepiniń wákilligin ádewip dápejede keńeytiw, ppofsoyuzlapdıń aktivligin apttıpıw, miynetkeshlep huqıqlapınıń gapantiyasın kúsheytiw, sonday-aq miynet táptibin bunnan bılay bekkemlew, hújdanlı hám joqapı ónimli miynetti xoshametlew ushın zápúpli jaǵdaylap dúziw belgilenip otıp. Sonday-aq, bul stilde emotsionallıq hám eksppessivlik mánidegi sózlep de paydalanıla bepedi. Mısalı, suwdıń da sopawı bap. İsenimdi hám óz-apa túsiniwdi bekkemleyik.