Qaraqalpaq ádebiyatí

1
Ә. Пахратдинов. Мәдений мийрасларымызға жаңаша пикир жүритейик. // 
«Әмиўдәрья». — 1990. — N1. — 100-б.

---

108
Máwlik 1910-jılları Shımbay qalasınan sawatlı qıssaxan shayırlar 
mektebin shólkemlestirdi.
XX ásir basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı joqarıda atı atalǵan 
ádebiyat wákilleri tárepinen, mine, usı burınnan kiyatırǵan 
klassikalıq milliy kórkem ádebiyat jáne usı ásir baslarında 
payda bolǵan jádid ádebiyatı dástúrleri tiykarında rawajlandırıla 
basladı. Bul dástúrler Keńes húkimetiniń dáslepki jıllarında 
da rawajlanıwın toqtatqan joq. Hátte, bul jıllarda atı atalǵan 
shayırlardıń ayırımları (S. Májitov, A. Muwsaev, A. Dabılov, 
S. Nurımbetov, Q. Xojaniyazov, Q. Irmanov, Q. Áwezov) qaraqal-
paq keńes ádebiyatınıń baslawshıları da boldı. Biraq, Keńes hú-
kimetine jańa tiptegi taza proletar jazıwshıları kerek edi. Bul 
jazıwshılardıń birden jetilisip shıǵıwı da qıyın boldı. Bunday 
jónelis uzaq waqıttı talap etti. 20-jıllardıń ortalarında ǵana bul 
shayırlardıń qatarı A. Matyakupov, X. Axmetov, Á. Ótepov, 
J. Aymurzaev, M. Dáribaev, D. Nazbergenov, Á. Shamuratov usa-
ǵan jas «proletar jazıwshıları» menen tolısa basladı. 
Ádebiyatqa usınday jańa tiptegi proletar jazıwshılarınıń 
kirip keliwi menen ádebiyat socialistlik mazmunǵa qaray áste-
aqırın bet bura otırıp, formalıq jaqtan da jańa izleniwler jolına 
tústi. Ádebiyatımızda burın bolmaǵan jańa realistlik janrlar —
proza, dramalar payda bolıwǵa qaradı. Burınnan bar poeziya 
janrınıń ózi de ishki kóp túrlilikke iye boldı, epikalıq poeziyada 
jańa realistlik sıpatlarǵa iye poemashılıq dástúri kelip shıqtı. 
30-jıllarǵa kelip Keńes ádebiyatı tolıq qáliplesti. 
Keńes ádebiyatı 30-jıllardıń ortalarınan keyin óziniń pára-
wan rawajlanıw jolına tústi. Bul ádebiyat usı jıllardan baslap 
forması boyınsha milletlik, mazmunı boyınsha socialistlik sıpat 
iyelep, burınǵı «proletar isiniń bir bólegi» halatınan tek ǵana 
kommunistlik partiyanıń ideyaları menen siyasatın úgit-násiyat 
etiwshi ideologiyalıq quralǵa aylanıp bardı. Qaraqalpaq ádebiyatı 
kóp milletli sovet ádebiyatınıń ajıralmas bólegi bolǵan usı tábiyiy 
emes-negativ jaǵdayın 90-jıllardıń basına deyin saqlap keldi. 
Álbette, bul dáwirlerde qaraqalpaq ádebiyatı, joqarıdaǵıday 
illetlerge baǵınıshlı bolıwına qaramastan, úlken tabıslardı 
da qolǵa kirgizdi. Ádebiyat kommunistlik totalitar dúzimniń 
iskenjeli qısqısında bolıwına qaramastan, bul dúzim siyasatı-
internacionalizm bayraǵı onı milliy tamırlarınan qanshelli úzip 

---

109
alıwǵa háreket etpesin, báribir, qaraqalpaq ádebiyatı óziniń kóp 
ásirlik bay ádebiy milliy dástúrlerin saqlap qala aldı, onı jańa 
jaǵdaylarǵa baylanıslı joqarı kórkemlikte jańasha rawajlandırdı. 
Qullası, bul dáwir ádebiyatınıń nuqsanlarınan góri jetiskenlikleri 
kóp boldı. Bul dáwirde ádebiyatlar baylanısı keńnen en jaydı. 
Jazıwshılarımızdıń ádebiy dóretiwshilik tájiriybeleri menen 
bilimdanlıq dárejesi arttı. Qaraqalpaq jazıwshıları tek Shıǵıs 
ádebiyatı úlgilerinen ǵana órnek alıp qoymastan, jáhán ádebiyatı 
dúrdanalarınan da suwsın ala basladı. Rus, tuwısqan xalıqlar 
ádebiyatları menen óz ara baylanıs máseleleriniń arqasında 
awdarmashılıq óneri de jaqsı jolǵa tústi. Dáslebinde tuwısqan 
ózbek, qazaq tilleri, sońın ala tatar, rus tili arqalı dúnya 
ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri qaraqalpaq tiline awdarıldı. Usılar 
sebepli ádebiy tildiń kórkemlik sıpatı da sapalı ózgerislerge 
ushıradı. Ádebiyat janrlıq, formalıq jaqtan bayıp tolıstı. 
Poeziyanıń lirikalıq, epikalıq janrları burın kórilmegen dárejede 
jańa formalar menen bayıdı. Lirikada sonet, romans, elegiya, 
ballada, ǵázzel, rubayı, tórtlik, erkin qosıq ózine tán milliy 
ózinshelikleri menen túpkilikli turaqlı formalar sıpatında 
qáliplesken bolsa, poemashılıqta romantikalıq, tariyxıy, liro-
dramalıq, allegoriyalıq-miflik, erteklik, dramalıq poema usaǵan 
jańa formalar payda boldı. Dramaturgiyada dramanıń barlıq 
túrleri — drama, tragediya, komediya hár tárepleme rawajlanıw 
jolına tústi. Bul dáwirlerde proza ádebiyattıń jetekshi janrı 
dárejesine ósip jetilisti. 20—30-jıllarda dáslepki gúrriń, povest-
lerden baslanǵan qaraqalpaq prozası yarım ásirden aslam waqıt 
ishinde óziniń eń jaqsı roman hám povestleri menen pútkil 
dúnyaǵa málim bola basladı. Povestlerdegi liro-epikalıq, liro-
psixologiyalıq sıpatlar turaqlı formalar sıpatında qáliplesiwge 
bet burdı. Dáslepki roman-dilogiya, roman-trilogiya, roman-
tetrologiyalar, roman-esse, fantastikalıq roman, roman-epopeya-
lar payda boldı. Prozada házirgi zaman temasındaǵı romanlar 
menen bir qatarda tariyxıy romanshılıq turaqlı tendenciyaǵa ay-
landı. Yumorlıq, satiralıq, fantastikalıq proza qáliplesti. 
Qullası, bul jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatı janrlıq, formalıq, 
tematikalıq jaqtan hár tárepleme bayıp, ideyalıq-kórkemlik dáre-
jesi boyınsha eń joqarı sheklerdi iyeledi. Ádebiyatımızǵa kóp 
oylanıp, keń tolǵanatuǵın realistlik sıpatı kúshli jańa milliy qa-
harmanlar obrazı kelip kirdi. 

---

110
Ádebiyatımızdıń usı basıp ótken jolına, ideyalıq-kórkemlik 
jaqtan rawajlanıw baǵıtı basqıshlarına qarap, XX ásir qaraqalpaq 
ádebiyatın shártli túrde: milliy oyanıw hám aǵartıwshılıq dáwi-
rindegi qaraqalpaq ádebiyatı (1901—1916), Keńes húkimeti 
dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı (1917—1990), ǵárezsizliktiń 
dáslepki dáwirlerindegi (1991—2000) qaraqalpaq ádebiyatı dep 
úlken úsh dáwirge bólip úyrensek te bolar edi. Lekin, bılayınsha 
bahalawda da ádebiyattı siyasatlastırıw illetleriniń izleri kórinetu-
ǵın bolǵanlıqtan, biz onı ápiwayı tariyxıy-xronologiyalıq prin-
cipte tómendegidey dáwirlerge bólip úyrengendi maqul kórdik:
1. XX ásir jańa qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw hám qá-
liplesiw dáwirleri (1901 — 1930).
2. XX ásirdiń 30-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı (1931—
1940).
3. Ekinshi jer júzlik urıs dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı 
(1941—1945).
4. Ekinshi jer júzlik urıstan keyingi dáwirdegi qaraqalpaq 
ádebiyatı (1946—1960).
5. XX ásirdiń 60 — 80-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı 
(1961—1990).
6. XX ásirdiń 90-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı (1991—
2000).