Qaraqalpaq fol`klori

2. Aytim ha`m aytislardin` payda boliwi xaliq poeziyasina aralasiwi
Aytimlar-islam dininen buring`i dinler qollanilg`an waqitlari payda bolg`an boliwi kerek. Sebebi zikir saliw, porxanlar oyini bular shaman dininin` ta`sirinde payda bolg`an.
Aytimlar adamlardi ta`biyiy apattan aman alip qaliwg`a, qorg`aniwg`a ja`rdem qiladi dep tu`sinip, adamlar tu`rli inanim siyiniw jollarin do`retken, jirlag`an. Bug`an ba`dik, gu`lapsan, qamshilaw, qurt shaqiriw, a`rwaq shaqiriw, awiriwlardi emlew jirlari kiredi.
Ba`lik, gu`lapsandi arnawli atqariwshilar bolip, olardi ba`dikshi, gu`lapsanshi dep ataydi.
Ba`dikshi ya gu`lapsanshi awiriwg`a qarap zatlardin`, haywanlardin`, adamlardin` atin atap, «ko`sh» so`zin qollanadi, bul buyriq penen awiriw deneden shig`arilip jiberiledi.
haw ba`dik, ko`sher bolsan` ju`zgenge ko`sh
Qasin kerip, qabag`in su`zgenge ko`sh
Onnan jaylaw tappasan` men aytayin
Bul du`n`yadan gu`derin u`zgenge ko`sh
Ba`dikshiler menen gu`lapsanshilar a`yyemnen qaytalanip kiyatirg`an turaqli qatarlardi aytadi. Ba`dik atqariwshi ta`repinen janli zat sipatinda tu`siniledi. Ba`dikti ta`wip ha`m basqalar aytiw mu`mkin. Ol a`dette tu`nde yamasa gewgimde aytiladi.
Gu`lapsan ba`dikke qarag`anda biraz o`zgeshelik penen aytiladi. Tek atlarinda o`zgeris bolmasa mazmuni bir ma`nini an`latadi yaki adam denesinen awiriwdin` shig`ip ketiwin so`z etedi.
Misali`
Gu`lapsan, gu`lapsan, gu`lapsanday
Gu`lapsan qaydan kelgen ulasqanday
Kelgende ko`shirine iyt gu`lapsan
Ko`risip a`kesi menen jilasqanday
Ko`risip sheshesi menen jilasqanday
Solay etip, ba`dik ha`m gu`lapsan erte da`wirimizden bu`gingi ku`nimizge shekem saqlanip kelgen, xalqimizdin` duwa sipatinda qollanilatug`in aytimlari.
Qaraqalpaqlarda da`stu`rge aylang`an ja`ne bir aytimnin` tu`ri yaramazan bolip, yaramazan aytiw islam dininin` tarawina baylanisli aytilatug`in bolg`an.
Yaramazandi oraza ayinda aytadi. Oni arnawli atqariwshilar bolmay aytqisi kelgen ayta beredi.Burinlari yaramazan ko`birek qizlari, jas kelinshekleri bar u`ylerge aytilg`an. Yaramazan aytiwshilarg`a barg`an u`yi da`n, nan, pul beretug`in bolg`an.
Yaramazannin` mazmuninin` tiykari jaqsi tilekler menen toli bolip, onda adamlardin` bayiwi, perzentli boliwi, saqiy boliwi, oylag`an maqsetlerine jetiwi so`z boladi. Misali` Yaramazan ayta-ayta hesh boladi ha`r u`yde bunsha tursam kesh boladi Da`wletli adam ko`p malg`a dus boladi
Ya, Muhammed u`mmetin`e yaramazan
Yaramazan xaliq turmisina sin`ip ketken, adamlardin` qayir-saqawat, saqiylig`in sinaytug`in, din ha`m turmis haqiyqatlig`in birlestiretug`in, adamlar ushin jaqsi tilekler menen toli aytim.
Porxan aytimlari-zikir saliw, so`z qu`diretine a`rwaqlar, a`wliye, pirlerge su`yenip awiriw denedegi kesellikti shig`ariw ushin aytilatug`in so`zler.
Aq pa`tiya, alg`is aliw xaliqtin` moralliq kelbetine a`sirler boyi sin`genligi sonshelli, bul minezquliqtin` normasina aylang`an. Pa`tiya beriw, alg`is aytiw adamlar ushin en` jaqsi islerdin` na`tiyjesi.
Aytis qosiqlari ju`da` erte zamanlarda payda bolg`an. Biz aytistin` ayirim formalarin qaraqalpaq da`stanlarinan ko`remiz.
Fol`klordag`i aytis-bul bir waqitta, bir orinda ko`rkem so`zge sheberligi bar eki adamnin` bir-birin so`zden jen`iw ushin yadtan suwirip salip awizeki aytatug`in poeziyaliq do`retpe. Aytis ko`rkem so`z jarisinin` o`z aldina bir ko`rinisi.
Aytislar tiykarinan u`shke` qiz-jigitler, sheshenler ha`m shayirlar aytisi bolip bo`linedi. Qaraqalpaqlarda qiz-jigitler aytisi ko`p taralg`an ha`m otirispalarda aytiladi. Juwap aytislardi ka`sip qilip ju`rgen sheshen jigitler, dilwar qizlar bolg`an.
Misali`
Suymuriq degen qus boladi
Siyneleri gu`mis boladi
Zamanlastan ga`p esitip
Qapa kewlim xosh boladi
Aytis baslang`an son` toqtap qalmay so`zin dawam ete beredi.
Suymuriq degen qus bolar
Siynesi gu`mis bolar
Yar-yarg`a ashiq bolsa
Aqir bir ku`n dus bolar
Juwap aytislar otirispanin` bastan aqirina shekem dawam etedi. Otirispa son`inda eki ta`reptin` birewi juwap aytip, og`an ekinshi ta`rep juwapqa-juwap qaytarip tarqasiwg`a tiyisli boladi.
Aytislardin` xaliqta ken` taralg`an ja`ne bir tu`ri shayirlar aytisi bolip, bul aytis eki suwirip salmay shayirlardin` so`z jarisiwinan, jarisip aytisiwinan do`reydi.
Fol`klordag`i shayirlar aytisi misalina a`jiniyaz benen Qiz Men`esh, Mansur menen Da`menin`
aytislari kiredi. Misali`
Men`esh` Menin` menen aytisip tirewin` kim
Ko`p ishinde su`insen` su`yewin` kim Qalpaqsan`ba, sartsan` ba, sawansan` ba a`ken`nin` qoyg`an ati, su`yegin` kim
a`jiniyaz` Su`rinsem ko`p ishinde xaliq su`yewim
Qudayim su`rintpegey haq tilegim a`kemnin` qoyg`an ati a`jiniyaz
Sorasan` qaraqalpaq - men su`yegim
Aytislarda xaliq turmisi, ma`deniyati, u`rp-a`det da`stu`rleri, adamlardin` qarim-qatnasi so`z boladi.